Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti foydali qazilma konlarini qidirish

 
15.10-rasm. Nol konturni 
o‘tkazish sxemasi. 
1-ma’danli inshoot; 
2-ma’dansiz inshootlar. 
Chekka inshootlar konturi bo„yicha uyumning o„rtacha qalinligi (yoki miqdori) 
quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
Ma‟danli chekka inshoot va ma‟dansiz chekka inshootlar orasidagi o„rtacha 
masofa quyidagi formula bilan aniqlanadi: 
Ma‟dan tanasining o„rtacha qiyiqlanishi konturdan chekka musbat inshootlar 
orqali o„tkazilgan Ch
o„rt
/2 masofada sodir bo„ladi, deb qabul qilinadi. 
Qiyiqlanishning o„rtacha burchagi “a” quyidagi formula bilan topiladi. 
Qandaydir A inshootdan ma‟danli A inshoot va ma‟dansiz A inshooti orasidagi 
chiziqdan olingan tananing qiyiqlanish nuqtasigacha bo„lgan “x” masofa 

---

- 
40
- 
Bunda: l
a
- A inshootdagi foydali qazilma tanasining qalinligi (yoki miqdori). 
Topilgan qiyiqlanish nuqtalari birlashtirilib nol kontur olinadi. 
Tomirli konlar uchun kontur tuzish ekstrapolyatsiyaning quyidagi usullaridan 
biri bilan amalga oshiriladi: 
1. Parallelepiped figurasi bo‘yicha - konning quyidagi tomirning qidirish 
qilingan qismi uzunligining ¼ qismida; parallelepiped tuzilishda tomir qalinligi 
hamma mavjud inshootlar bo„yicha chiqarilgan “mo„rt” o„rtacha qalinlikka teng 
deb qabul qilinadi. Figura hajmi quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
V = Lm
o‘rt
 1/4L = L
2
m
o‘rt
 / 4 
2. To‘rt qirrali prizma figurasi balandligi inshootlar tomonidan qidirilgan 
tomirlar uzunligining yarmiga teng. Figura hajmi ham shu formula bilan 
hisoblanadi. 
3. Piramida figurasi balandligi ma‟dan tanasi qidirilgan uzunligining yarmiga 
teng. 
4. Parallelepiped figurasi yoki qandaydir shartli chuqurlikga o„tkazish yo„li 
bilan kesik prizma bo„yicha ekstrapolyatsiyalash. Foydali qazilma tanasining 
yo„nalishi bo„yicha ancha uzunligida (1000-1500 m.) chuqurlik bo„yicha 
ekstrapoyatsiya parallelepiped bo„yicha qidirish qilingan uzunligining hatto ¼ 
qismiga yoki prizma yoxud piramida bo„yicha qidirilgan uzunligining ½ qismiga 
o„tkazilganda ham geologik jihatdan asossiz tavakkal qilmaslik uchun qo„llaniladi. 
Shartli chuqurlik, masalan, konning shu kabi turiga o„xshatib yoki konni 
o„zlashtirishning iqtisodiy imkon cheklangan chuqurlik orqali aniqlanadi. 
Izometrik shakldagi konlar uchun tashqi kontur ichki kontur tashqarisida yarim 
shar yoki konus shaklida foydali qazilma tanasi diametrining yarmiga teng bo„lgan 
chuqurlik bo„yicha o„tkaziladi. Yaqqol quvursimon ma‟dan tanalari chegaralan-
ganda ba‟zan bir-ikki ekspluatatsiya qavatlari chuqurliklarini ekstrapolyatsiyalash 
amalga oshiriladi. 
Nazorat savollari: 
 
1. Foydali qazilma tanalari yer ustida qanday chegaralanadi? 
2. Foydali qazilma tanalari yer ostida qanday chegaralanadi? 
3. Qatlamning haqiqiy qalinligini aniqlash formulalarini ayting. 
4. Qatlamlarning haqiqiy qalinligini aniqlash usullarini ayting. 
5. Foydali qazilma zaxiralarini hisoblash uchun konlarni chegaralash 
usullarini ayting. 
6. Foydali qazilma tanalari maydonlarini chegaralashda ichki va tashqi 
chegaralar qachon o‘tkaziladi? 
7. Foydali qazilma tanasi maydonini chegaralashni interpolyatsiya va 
ekstrapolyatsiya usullari haqida gapiring. 
 
 
 

---

- 
41
-