Исроилжон пўлатов, Ҳикматхон аҳмедова

Yangi mavzu reja asosida ma‟ruza usulida olib boriladi.
 
Reja: 
1. Dialogik va monologik nutq haqida tushuncha.
2. Dialogik nutqda munosabatni ifodalash usullari.
3. Monologik nutq shakllari.
4. Dialogik va monologik nutq jarayonida til vositalari qo„llanishining o„ziga 
xos xususiyatlari.

---

39 
Dialogik va monologik nutqlar insonning muloqot shakllari hisoblanadi. 
Inson nutqi ko„rinishlari sifatida dialogik nutq ham, monologik nutq ham 
nutqning shakllanishidagi umumiy qoidalariga bo„ysunadi. Ayni paytda, 
ularning har biri shakllanishidagi til xususiyatlari va tildan tashqarida bo„lgan 
omillarga munosabati bilan bir-biridan farqlanadi. Ikki kishi o„rtasidagi har 
qanday suhbatni dialog sifatida e‟tirof etish mumkin. Ammo bu nutqning 
o„ziga xos xususiyatlari ana shu ikki kishi o„rtasida yuzaga kelgan suhbat 
jarayonida ochiladi.
– Avval, bu nutqning til jihatlariga e‟tibor beraylik. Tohir Malikning 
“Shaytanat” romanidan ikkita parcha keltiramiz.
(Magnit lentasidan asardan olingan parcha eshittiriladi).
Matnlarning til jihatiga e‟tibor berilganda shu narsa ma‟lum bo„ladiki, 
suhbat jarayonidagi gaplar asosan savol-javoblardan iborat bo„ladi, ya‟ni 
gaplarning ma‟lum qismini so„roq gaplar tashkil qiladi. Bu gaplar tuzilishiga 
ko„ra sodda va to„liqsiz gaplardan iborat bo„ladi. To„liqsiz bo„lishining 
sababi ma‟lum, albatta. Undagi ma‟no yoki avvalgi gapdan yoki umuman 
suhbat mazmunidan anglashiladi.
Ikkinchi parchadan yana shu narsa anglashiladiki, suhbatdoshlarning 
xarakteri, kayfiyati suhbatlashayotgan kishiga munosabati ham nutq 
jarayonida reallashadi.
Alohida bir kishiga taalluqli bo„lgan nutq monologik nutq sifatida 
baholanadi. Bu nutq ikki xil ko„rinishga ega: ochiq nutq va ichki nutq.
So„zlovchining har bir nutqni so„zlash jarayonida o„zini tutishi, 
harakatlari, hatto kiyinishi ham farq qiladi. Boshqacha aytganda, farq qilishi 
kerak. Masalan, Oliy Majlis sessiyasiga to„n kiyib borish odob sanalmagani 
kabi, azaga e‟tiborni tortadigan yaltiroq kiyimlarni kiyib borish yoki lab va 
qosh-ko„zlarni bo„yab borish ham ma‟qul emas.

---

40 
Adabiy asarda monologning ichki ko„rinishi xarakterli bo„lib,
badiyati manfaati nuqtai nazaridan ular alohida vazifa bajaradi. Shuning 
uchun Said Ahmad: “Yozuvchi faqat qahramonning tilidagini yozmay, uni 
ichidan ham gapirtira bilishi kerak. Chunki ichidan gapirtirilgandagina, 
qahramonning ichki olami ochiladi. Qahramonning ichki olamini, ichidagi 
bo„lgan ohangni, ichki dardni yozuvchi o„z tili bilan olib chiqadi”
1
, degan 
edi.
Darhaqiqat, yozuvchi qo„lida ichki monolog qahramon qiyofasini 
o„quvchi ko„z oldida butun borlig„i va murakkabligi bilan gavdalantirishga 
xizmat qila oladigan kuchli badiiy vosita bo„la oladi.