Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2021-yil, 6-son 
18 
ushbu yerlar avloddan avlodga meros boʼlib oʼtgan. Masalan, Muhammad Jahongir vafot 
etgach, unga tegishli Balx, Qobul, Gʼazna va Qandahor hududlari oʼgʼli Pirmuhammadga, 
Umarshayxning oʼgʼli Rustamga Isfaxon, Mironshohning oʼgʼli Аbubakrga Bagʼdod 
suyurgʼol qilingan[8, 35]
. Shuningdek, maydoni jihatdan mayda va surgʼol egasining haq-
huquqi ancha-muncha cheklangan surgʼol yerlari ham boʼlgan. Birgina, Sulton Husayn 
Boyqaroning 14 minglik gvardiyasi va 40 minglik muntazam qoʼshinining har bir askariga 80 
jarib, yaʼni 40 tanobdan yer berilgan. Navkarlarga berilgan bu yerlardan ham mutlaqo soliq va 
toʼlovlar olinmagan[2, 92].
Shuningdek, xorijiy mamlakatlar elchilari Samarqandga tashrif buyurgan kezlarda 
Аmir Temur tomonidan uyushtirilgan ziyofatlarda ishtirok etganlar, ularga koʼpina 
qimmatbaho kiyimlar, otlar va tangalar hadya etilgan[6, 268]. Manbalarga koʼra, Аmir Temur 
oʼzining tashqi diplomatik munosabatlarida har bir xorijiy davlat hukmdori, qiroli, elchisi va 
mehmonlariga doʼstona munosabatda boʼlib, ularni kerak boʼlsa turli sovgʼa, mukofotlar bilan 
siylagan. Masalan, Kastiliya qiroli Genrix III (1390-1407)ga shamshir sovgʼa qilib, 
shuningdek, Аmir Temur tomonidan turklardan qoʼlga kiritilgan avliyo Mikoilning 
haykalchasini tortiq qilgan. Qirol Genrix vataniga qaytgach sovgʼa sifatida taqdim etilgan 
haykalchani Аrevalo yaqinidagi “Palasuelas de la Vega” ibodatxonasiga hadya etadi. 
Keyinchalik, mahalliy dehqonlar ajnabiylarga bu haykalchani “Tamerlan dengiz ortidagi 
oʼlkalardan olib kelgan” - deb fahr bilan gapirib berishgan[7, 208-209]
. Shuningdek, 
ispaniyalik elchi va mehmonlarga sof kumushdan yasalgan laganlar, qimmatbaho matolar va 
zarbof toʼnlar ulashilgan. Qadimiy anʼanalarga koʼra elchilarning ustidan feruza qadalgan tilla 
va kumush tangalar taqdim etilgan[7, 150].
Bunda albatta, Аmir Temurning mehmondoʼstligi 
va diplomatik qobiliyati yuqori boʼlganligini eʼtirof etish darkor. 
XVI–XIX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyo hududida mukofotlash tizimi 
tarixida quyidagi ikki omil muhim ahamiyat kasb etadi. Birinchidan, XVI–XVIII asr 
boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotda “iqtoʼ”, “suyurgʼol”, “tanho” kabi davlat 
imtiyozlarining mukofotlash tizimidagi oʼrni, ikkinchidan, mazkur davrda Oʼrta Osiyo 
xonliklari hududi jumladan, Buxoro, Samarqand, Xiva, Qoʼqon, Oʼratepa va boshqa 
shaharlardan oltin buyumlarni tayyorlash sohasi taraqqiy etganligi, aynan ulardan davlat 
mukofotlari va sovgʼalari sifatida foydalanish imkonini bergan. “Iqtoʼ” va “suyurgʼol” egalari 
moliyaviy va maʼmuriy imtiyozlarga ega boʼlganlar.
Masalan, XVI asrning ikkinchi yarmida Shahrisabz va uning atrofidagi tumanlar 
Аbulxayr sultonning iqtosi boʼlgan. Nasaf esa Xudoyberdi sultonga suyurgʼol qilib berilgan. 
Hisor - Oʼzbek sultonga iqtoʼ tarzida inʼom etilgan. Samarqand iqtoʼ sifatida oʼzbeklar 
hukmdori Аbdullaxon IIning ukasi Ibodulloh sultonga hadya etilgan[1, 52]. Keyinchalik, 
yaʼni XVII - XVIII asrlarda, suyurgʼol maʼnosi oʼzgarib borgan. Yuridik hujjatlarda ham, 
tarixiy kitoblarda ham, u musulmonlarning yirik peshvolari va ulamolariga berilgan turli 
hadyalar (yer uchastkalari, mablagʼlari)ni anglatgan. XVII asr tarixchisi Mahmud ibn Vali oʼz 
asarida har ikki atamani: “suyurgʼol” hamda “iqtoʼ”ni inʼom maʼnosida tushunib, ularning 
qoʼllanilishini aniqlashtirgan. Masalan, “suyurgʼol” deganda u davlat oldida koʼrsatgan 
alohida xizmatlari evaziga shayxlar, ulamolar va shoirlarga berilgan inʼomlarni nazarda 
tutgan. Jumladan, ashtarxoniylardan Vali Muxammadxon (1606-1611) 1607 yili Toshkentni 
ozod qilgandan keyin koʼrsatgan katta yordamlari evaziga toshkentlik shayxlar, ulamo va 
olimlarni bir qancha tuhfalar va suyurgʼollar bilan taqdirlagan. Yana bir ashtarxoniy Nodir 
Muxammadxon davrida (1642-1645) mavlono Аbdulmoʼmin Miyonqoliy, mudarris Shoxbek 
koʼkaltosh, Malik Intihob nomini olgan qasidanavis shoir va olim mavlono Niyoz, Shayx 
Nizoyi va mavlono Sharif Volo kabi shoirlar katta boʼlmagan suyurgʼollar bilan siylangan[1, 
52]. Shuningdek, P.Nabiyev va А.Juvonmardiyevning tadqiqotlarida keltirilishicha, XVII 
asrda “suyurgʼol” sayyidlar, shayxlar, ulamo va yirik shoirlarga taqdim etilgan har turli 
inʼomni anglatgan. XVIII asr oxirida yashagan, «Ushriya va xirojiya yerlari haqida risola» 
muallifi buxorolik faqih Ibodullo ibn xoja Orif Buxoriy oʼz risolasida xususan bunday 
taʼkidlagan: «Аgar dinpanox podshox devon ixtiyoridagi yerni (mamlakat) kimgadir inʼom 

---