Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA TARIX 2021-yil, 6-son 
17 
miqyosda salmoqli tadqiqotlar olib borilmoqda. Darhaqiqat, Oʼzbek davlatchiligi tarixida 
mukofotlash tizimining shakllanish jarayoni, anʼanasi va uning tarixiy bosqichlari masalasi 
bugungi kunda ham tadqiqotga muhtoj hamda jahon olimlari bilan hamkorlikda olib 
boriladigan izlanishlar sirasiga kiradi.
Maʼlumki, mukofotlar davrning oʼziga xos yilnomasi sifatida, unda tarixiy hodisalar, 
mamlakatning iqtisodiy hayoti, fan va madaniyatning rivojlanishi aks etadi. Mukofotlar 
insoniyat paydo boʼlganidan buyon mavjuddir. Mukofotlar oʼtmishdan ragʼbatlantirish shakli 
boʼlib xizmat qilgan va alohida insonning yoki butun insonlar guruhining xizmatlarini tan 
olish toʼgʼrisida guvohlik bergan. Shu tariqa, mukofotlash anʼanasi davlatlar tashkil 
topishidan avval, tarixning ilk davrlari, insoniyat taraqqiyoti davriga borib taqaladi. 
Mukofotlash tizimi, uning belgilari hamda tarixini oʼrganuvchi maxsus yordamchi fan 
faleristika hisoblanadi. Faleristika (lotincha falerae va yunoncha phalara metall belgi) orden, 
medal, koʼkrak nishonlar va mukofotlashning boshqa turlarini oʼrganuvchi yordamchi tarix 
fanidir[4, 93]. Mukofotlar oʼtmishdan ragʼbatlantirish shakli boʼlib xizmat qilgan va alohida 
insonning yoki butun insonlar guruhining xizmatlarini tan olish toʼgʼrisida guvohlik bergan.
Markaziy Osiyo xalqlari hayotida mukofotlar va ularning qoʼllanilish tarixi VIII asrda 
arablar istilosi va islom dinining yoyilishi bilan bogʼlanadi. Movarounnahrda XII-XIV 
asrlarda hukmronlik qilgan davlatlar davrida mahalliy din peshvolari, paygʼambar avlodlari – 
saidlar va dastlabki toʼrt xalifalar izdoshlari – hojilar davlat tayanchiga aylanganlar. 
Hukmdorlar ularning koʼmagiga tayanish, ularni ragʼbatlantirish maqsadida katta yer va 
mulklarni hadya etganlar. Shu tariqa, davlat ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy va siyosiy-
harbiy hayoti rivojida faol ishtirok etgan mansabdorlar, harbiy qoʼmondonlar, oliy din 
arboblari va ziyolilarini turli yer mulklar (suyurgʼol, jogir va tanho) bilan mukofotlash doimiy 
anʼanaga aylangan. Tarixiy manbalarga koʼra, qadimdan Markaziy Osiyo hududlarida urush 
paytida dushmanlar bilan boʼlgan janglarda gʼolib lashkarboshilar taqdirlash misolida ishgʼol 
etilgan qalʼa uchun tuman yoki oʼlkaga hokim etib tayinlangan. Manbalarda keltirilishicha, 
Gʼaznaviylar hukmdori Mahmud Gʼaznaviy qimmatbaho yer osti boyliklarini olishning sir-
asrorini topganligi uchun Аbu Rayhon Beruniyga mukofot tariqasida ikki tuya oltin-kumush 
hadya etgan. Аlloma «Mol-dunyo, boylik - meni ilm-fandan chalgʼitib qoʼyadi» - deb 
mukofotni qaytarib yuborgan.
Markaziy Osiyoda mukofotlash tizimi buyuk Аmir Temur va Temuriylar davrida ham 
muhim oʼrin tutgan edi. Аmir Temurning mamlakatni adolatli boshqarish va xalqni munosib 
ragʼbatlantirishning huquqiy-ilmiy asosi hisoblangan “Temur tuzuklari” kitobi davlat 
boshqaruvi mintaqa xalqlarini taqdirlashning nodir manbasidir. Tuzukda mamlakat 
taraqqiyotiga hissa qoʼshgan va ragʼbatlantirishga munosib insonlarni mukofotlash qanday 
amalga oshirilganligi toʼgʼrisida muhim dalillar bayon etilgan. Masalan, biror-bir viloyatni 
egallagan yoki dushman qoʼshinini tarqatib yuborgan amir faxriy belgilar bilan taqdirlanishi 
buyurilgan: mukofot egasiga faxriy unvon, uni bahodir deb olqishlash, davlatni boshqarish 
ishlarida hamkor deb tan olish va oʼz kengashlariga kiritish; unga chegara hududini iltifot etish 
va mahalliy amirlarni uning hokimiyatiga boʼysundirish kabi vakolatlar berilgan. Dushman 
saflarini magʼlub etgan va unga qarshilik koʼrsatgan dushmanni tarqatib yuborgan 
oʼnlikboshilar shahar hokimi etib; yuzboshilar esa – viloyat hokimi etib tayinlangan. Dushman 
qoʼshinini magʼlub etgan mingboshini viloyat (mamlakat) hokimi etib tayinlash anʼanaga 
aylangan. Tegishli oʼlkani egallagan amir uch yil davomida oʼsha hududni boshqarishi mumkin 
boʼlgan. Jangda jasurlik koʼrsatgan bahodirlarni jang bolgʼasi, kashta chodir, belbogʼ, qilich, ot 
va oʼnlikboshi unvoni bilan mukofotlash; takroran yoki uchinchi bor jasurlik koʼrsatganlarni – 
yuzboshi va mingboshi unvoniga koʼtarishni buyurgan[11, 80-82].
Аmir Temur va Temuriylar hukmronligi davrida davlat yerlarini ham Markaziy Osiyo 
hududida mavjud boʼlgan avvalgi davlatlar kabi mukofot sifatida inʼom, hadya qilish davom 
etgan. Bu borada “suyurgʼol” tizimi mavjud boʼlib, u “iqtoʼ” kabi maʼlum tuman yoki viloyat 
hukumat yorligʼi bilan taqdim etilgan. Mazkur tartib Gʼarbdagi “feod” yoki “len” tarzida oliy 
hukmdor avlodi, yuqori tabaqali zodagonlarga inʼom tariqasida berishni anglatgan. Baʼzan, 

---