Issn 2181-1296 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2021-yil, 6-son 
85 
psixologik majmua tarzida uni: “MEN” va “MEN-emas” kо‘rinishida insonni о‘ziga baho 
berish, atrof-muhitga bо‘lgan munosabatida, о‘zlikni anglashda namoyon bо‘ladi.
Mudofaaviy ong barqaror hayot tarzini kechirishni ta’minlash, ajdodlardan qolgan 
madaniy va moddiy boyliklarni saqlab, kamol topib kelayotgan avlodga yetkazish zaruriyat 
ekanligi natijasida vujudga kelib, uning namunasi tinchlik madaniyati, xavfsizlik madaniyati, 
ekologik madaniyat kabilarda о‘z aksini topgan. Shu tariqa, ong (shu jumladan mudofaa ong) 
insonni borliq bilan aloqadorligini va uni boshqarishning о‘ziga xos shakli hisoblanadi. 
Agarda, barqarorlikka tahdid sifatida vujudga kelayotgan omillar shaklini 
о‘zgartiribgina qolmasdan, intellektuallashib hattoki, latent kо‘rinishga ega bо‘lishini 
inobatga olsak, jamiyatda yoshlar mudofaa ongni shakllantirish ijtimoiy buyurtma sifatida 
namoyon bо‘lmoqda. Yoshlar mudofaa ongni shakllantirish uchun harbiy tarix, harbiy 
psixologiya, harbiy pedagogika, harbiy sotsiologiya, harbiy konfliktologiya, harbiy iqtisod, 
harbiy jurnalistika kabi fan sohalarining yutuqlaridan maqsadli foydalanib, tinchlik falsafasi 
va tinchlik psixologisi kabi mavzularga bag‘ishlangan ma’rifiy tadbirlarni amalga oshirish 
lozim. 
Subyektiv hayot bevosita ong va kechadigan jarayonlarni anglash dunyosi bilan 
bog‘langan bо‘lib, ong vositasida inson xavf-xatarlarning shaklini, paydo bо‘lish sabablari va 
mohiyatini ajratib oladi. Agarda, xavfsizlikning tashqi shakli ikki darajadan iboratligini 
inobatga olsak[13.12-18], bunda birinchi daraja sifatida umumsayyoraviy (global) 
xavfsizlikni va ikkinchi darajada davlatlararo xavfsizlikni kо‘rsatib о‘tish mumkin. Yoshlar 
mudofaa ongini shakllantirish kontekstida xavfsizlikning tashqi shaklini tahlil qilganda 
ekologik, ijtimoiy- siyosiy, harbiy, radiatsion, epidemiologik, kriminal (jinoiy), tabiiy va 
ma’naviy-axloqiy tarzdagi tahdidlarning kо‘zda tutish muhim ahamiyat kasb etishini taqozo 
etadi. Bunga misol tariqasida COVID – 19 pandemiyasini kо‘rsatib о‘tish mumkinki, tashqi 
tahdid sifatida bu kunga qadar nafaqat О‘zbeksiton aholisi uchun, balki butun Markaziy 
Osiyo mintaqasi va Jahon davlatlari uchun ham xavf sanalib, insonni hayoti uchun tо‘g‘ridan 
tо‘g‘ri xavf soluvchi omil sanaladiki, undan himoyalanish alohida insonni pandemiyadan 
saqlanish tartiblarini bilishi va unga amal qilish talab etiladi. Shu jihatdan olib qaralgan 
yoshlar mudofaa ongini shakllantirish masalasi о‘z dolzarbligi va amaliy ahamiyatini 
yо‘qotmasligi bilan xarakterlanadi. 
Tarixiy-psixologik jihatdan, takomillashuvni birinchi navbatda, insonning ehtiyojlarini 
qondirilishi natijasida yuzaga kelgan obyektiv jarayon, ikkinchi navbatda, insoniyat 
tomonidan orttirilgan bilim va tajribalarni keyingi avlodga yetakzish uchun rо‘y bergan 
hodisa, uchinchidan bunyodkorlikni amalga oshirish yо‘lida qо‘yilgan qadam deb kо‘rsatish 
mumkin. Natijada insonning xotirasi (barcha turlari), tafakkuri (abstrakt-mantiqiy tafakkur), 
idroki, bevosita qо‘llaniladigan nutq vositalari va imo-ishoralari rivojlangan. YA’ni, hissiy 
“buyoq”lar vositasida о‘z navbatida insonning xulqida son va sifat о‘zgarishlari kuzatilib, 
madaniylashuv jarayoni (hodisasi) vujudga kelgan. Shu tariqa, jamiyatning tarixiy rivojlanishi 
natijasida oliy psixik vazifadorliklarning birligi (yaxlitligi) insonni ongini vujudga keltirgan. 
Shu sababdan ham ong masalasini о‘rganishga doir bir qator ilmiy nazariyalar vujudga kelgan 
bо‘lib, bir qator paradigmalari mavjud.
Paradigma tushunchasini zamonaviy kontekstda birinchi bо‘lib Kaliforniyalik 
professor Tomas Samuel Kunn ishlatgan. Tarixiy ilmiy bilimlarni jarayon sifatida о‘rganar 
ekan, olim uning rivojlanishining notekis, spazmodik xususiyatini kо‘rsatdi[24]. 
Paradigmalar soha xususiyatidan kelib chiqib, quyidagicha tasnif etiladi: 
- 
sotsiologiyadagi paradigmalar; 
- 
ta’lim paradigmalari (inson bilimlarini uzatishning umumiy usuli); 
- 
dasturlash paradigmalari (ilmiy bilimlarning alohida namunasi); 
- 
madaniyat paradigmalari (ijtimoiy hayot hodisasi sifatida); 

---