Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

III СОН. 2023 
СОЛИҚ ВА ҲАЁТ 
ЭЛЕКТРОН ИЛМИЙ ОММАБОП ЖУРНАЛ 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
187 
мумкин. Кўпроқ одамлар сифатли таълим олиш имкониятига эга бўлса, даромадлар 
тенгсизлиги пасаяди, бу эса янада барқарор ва адолатли иқтисодиётга олиб келади.
Таълим одамларни вазифаларни самарали бажариш учун билим ва воситалар 
билан жиҳозлайди. Бу ортиб бораётган маҳсулдорлик иқтисодиётнинг барча 
тармоқларига кириб, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг кўпайишига, иқтисодий 
самарадорликнинг ошишига ва турмуш даражасининг яхшиланишига олиб келди. 
Яхши маълумотга эга бўлган ишчи кучи табиатан янада самаралироқ бўлади, яъни 
ишчи кучи эга бўлган билим, кўникма ва қобилиятлар иқтисодий тараққиётнинг 
ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Таълим тадбиркорлик ва кичик бизнесни 
ривожлантиришга ёрдам беради. Яхши маълумотга эга бўлган тадбиркорлар 
бизнесни бошлаш ва юритишдаги қийинчиликларни енгиш учун яхши жиҳозланган. 
Кичик ва ўрта бизнес корхоналар иш ўринлари яратиш ва иқтисодиётни 
диверсификация қилишда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, уларнинг муваффақиятида 
таълим муҳим роль ўйнайди. 
Бугунги кунда ўзаро боғлиқлик кучайиб бораётган дунёда таълим халқаро 
савдонинг асосий ҳаракатлантирувчиси ҳисобланади. Яхши маълумотли ишчи 
кучига эга мамлакатлар жаҳон бозорларида қатнашиш имкониятига эга. Улар юқори 
сифатли маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқариши, халқаро стандартларга жавоб 
бериши ва глобал миқёсда самарали рақобатлаша олади. Таълим тизимлари меҳнат 
бозорининг ўзгарувчан эҳтиёжларини акс эттириш учун ривожланиши керак. Бу эса 
тадқиқот ишимизнинг қанчалик долзарблигини кўрсатиб, уни ўрганишга бўлган 
заруратни оширмоқда. 
 
2. Адабиётлар шарҳи. 
Тадқиқотлар давомида таълимнинг сифати иқтисодий фаровонликка олиб 
келиши ва келажак учун муҳим пойдеворлиги борасида кўплаб фикрлар 
келтирилган. Хусусан, таълим энг муҳим ижтимоий институтлардан биридир. Унинг 
олдида қийин вазифалар турибди ва кенг тарқалган ривожланишнинг асосий 
механизмларидан бири сифатида қабул қилинади. Шу сабабли, таълим сифати ва 
иқтисодий кўрсаткичлар ўртасидаги боғлиқлик ҳар доим энг муҳим аҳамиятга эга. 
Таълимнинг иқтисодий ўсиш ва барқарор ривожланишга муҳим таъсир кўрсатиши 
ҳақидаги ишонч кенг тарқалган (E.L.Widarni, 2021). 
П.Н.Ҳесс (2016) инсон капиталининг ривожланиши ва иқтисодий ўсиш 
ўртасидаги боғлиқлик соғлом иқтисодиёт учун асосий омил эканлигини 
таъкидлайди. Унинг аҳамияти ҳақида кўп баҳс-мунозаралар мавжуд бўлсада, 
сиёсатчилар, кўп мамлакатларда ва турли вақтларда, таълимни молиялаштириш 
тўғрисида қарор қабул қилинганда, таълимга кичик Худонинг фарзанди сифатида 
қарашади.
Э.А.Ҳанушек ва Л.Воэссманн (2020) тадқиқотлари юқори сифатли таълимнинг 
интуитив аҳамиятини тасдиқладилар ва аниқ сиёсат натижаларини тақдим этдилар: 
таълим сифати қанчалик яхши бўлса, кутилаётган иқтисодий ўсиш шунчалик юқори 
бўлади. Э.А.Ҳанушек ва Л.Воэссманн тадқиқотини муҳокамада муҳим овоз сифатида 
кўриб чиқиш мумкин: нафақат таълим миқдори, балки иқтисодий ўсиш учун муҳим 
бўлган сифат. 
Олдинги кўплаб тадқиқотлар таълим натижалари асосан ЯИМдаги таълим 
харажатларининг улуши билан боғлиқлигини тасдиқлаганлигини ҳисобга олсак, бу 
ҳукуматларни таълим соҳасига инвестицияларни кўпайтиришга ундайди (R.J.Barro; 
J.W.Lee, 2015). Одамлар нафақат ўз фарзандлари учун яхшироқ таълим олишни 
кутгани учун, балки тасдиқланган даромадлар мавжудлиги сабабли, таълим сифати 
яхшиланган иқтисодлар тезроқ ўсади (Ł.Goczek ва бошқалар, 2021).

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
188 
Маълумотли ишчилар улуши ортиб бориши билан мамлакат иқтисодиёти 
янада самарали бўлади, чунки ўқимишли ишчилар саводхонлик ва танқидий 
фикрлашни талаб қиладиган вазифаларни самаралироқ бажариши мумкин. Бироқ, 
юқори даражадаги таълим олиш ҳам қимматга тушади. Таълимдан фойда олиш учун 
мамлакат коллеж ёки университетларнинг кенг тармоғини таъминлаши шарт эмас; 
у асосий саводхонлик дастурларини тақдим этиши ва ҳали ҳам иқтисодий 
яхшиланишларни кўриши мумкин. Аҳолининг катта қисми мактабларда ўқиётган ва 
битирувчи давлатлар кам маълумотли ишчилари бўлган мамлакатларга қараганда 
тезроқ иқтисодий ўсишни кўради. Натижада, кўплаб мамлакатлар иқтисодий 
кўрсаткичларни яхшилаш учун бошланғич ва ўрта таълимни молиялаштиради 
(Д.Бҳаттараи ва бошқ., 2015). 
Қабул қилиш коэффициенти таълим харажатларини ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) 
улуши сифатида ҳисоблашдан кўрсаткич сифатида фарқ қилади, бу ҳар доим ҳам 
мамлакат аҳолисининг таълим даражаси билан кучли боғлиқ эмас. 
ЯИМ давлат учун ишлаб чиқарилган маҳсулот ва хизматларни ифодалайди. Шу 
сабабли, ЯИМнинг юқори қисмини таълимга сарфлаш ҳар доим ҳам мамлакат 
аҳолисининг билимли бўлишини таъминламайди. Корхоналар учун ходимнинг 
интеллектуал қобилияти актив сифатида кўриб чиқилиши мумкин. Ушбу актив 
сотилиши мумкин бўлган маҳсулот ва хизматларни яратиш учун ишлатилиши 
мумкин. Фирмада қанчалик яхши ўқитилган ишчилар ишласа, бу фирма назарий 
жиҳатдан шунчалик кўп ишлаб чиқариши мумкин. Иш берувчилар таълимга актив 
сифатида қарайдиган иқтисодиёт кўпинча билимга асосланган иқтисодиёт деб 
аталади (С.Грант, 2017).
Иқтисодий ривожланиш ва таълим одамларнинг иқтисодий ривожланиш 
имкониятларини яратиш қобилиятига қандай олиб келиши билан боғлиқ. Масалан, 
ўқимишли шахс таълим орқали олган билимларини қуёш энергиясидан ишлайдиган 
маҳсулотлар, шунингдек, бошқа асбоб-ускуналар ва механизмларни ишлаб чиқишда 
қўллаши мумкин. Ушбу маҳсулотлар маҳаллий ишлаб чиқарилган маҳсулотларга 
бўлган талабни ошириши ва бундай мамлакатларнинг ялпи ички маҳсулотини 
ошириши мумкин. Кучлироқ рақобат муҳитига ва ахборот, билим ва 
кўникмаларнинг ролини таъкидлайдиган дунёга мослашиш учун илғор иқтисодлар 
ўзларининг ишчи кучининг умумий сифатини доимий равишда оширишлари 
кераклиги кенг эътироф этилган (И.Ўзтурк, 2001). 
Яхши маълумотли ишчиларга эга бўлган фирма бу ўлчовларда яхшироқ ишлай 
олиши каби, маълумотли ишчи кучига эга иқтисод ҳам шундай бўлиши мумкин. 
Кўпроқ кўникмалар бизнес юритишнинг янги усулларини келтириб чиқаради, 
ишчилар бир-биридан ўрганадилар ва фирмалар ўз технологиялари ва капиталдан 
фойдаланишни мавжуд ишчи кучининг малакасига мослаштиради. Маълумотли 
ишчи кучига эга бўлишнинг афзалликлари нафақат бу одамлар ишлаётган 
ташкилотга, балки ҳаммага ҳам тегишли. Бундан ташқари, фирма ёки умуман 
иқтисодиёт учун бундай билвосита (ёки тарқалиш) таъсирлар тобора кучайиб 
бораётган глобал бозорда айниқса муҳим бўлиши мумкин. Иқтисодиётни 
кўрсатмаларни ўқий оладиган, мураккаб нусха кўчириш машинаси ёки 
компьютердан фойдалана оладиган ёки амалдаги хатти-ҳаракатлар меъёрларини 
тушуна оладиган одамлар этишмаслигини тасаввур қилинг. Агар ушбу 
иқтисодиётдаги битта ташкилот бундай кўникмаларни топса ёки импорт қила олган 
бўлса ҳам, бошқа ташкилотлар маълум турдаги асбоб-ускуналар ёки бизнеснинг 
айрим турларига сармоя кирита олмайди, бу инвестицияларни фойдали қилишига 
ишонч ҳосил қилади (Д.Думсиувиене, 2015).
Бундан ташқари, кўпроқ маълумотли ишчи кучи фуқаролик институтларининг 
яхши фаолият юритиши ва бизнес секторига ушбу муҳитдан келадиган барча 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
189 
имтиёзлар билан камроқ жиноятчилик ва соғлом муҳит яратиши мумкин. 
Келажакдаги ўсиш ва ижтимоий фаровонлик билим талаб қиладиган саноат ва 
хизматларга боғлиқ бўлади. Бундай ҳолда, кўпроқ иш ўринлари олий маълумотни 
талаб қилади. Таълим сиёсати билан бошқа сиёсатлар - тадқиқот ва технологик 
ривожланиш, мамлакатнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланиши ўртасидаги 
муносабатларни аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Яна бир муҳим масала - бу 
таълимнинг илмий тадқиқотларга, технологик ривожланишга ва умумий омил 
унумдорлигининг ўсишига юқори таъсири. Билимлар жамиятининг ривожланиши 
Европа таълим сиёсатига янгича муносабатда бўлишни талаб қилади (R.K.Puspa, 
2021). 
Юқорида кўриб чиқилган адабиётлар асосида умумий қилиб айтадиган бўлсак, 
таълим сифати ва мамлакатнинг иқтисодий фаровонлиги ўртасидаги боғлиқлик 
инкор этилмайди ва муҳим аҳамиятга эга. Ушбу муҳокамада таъкидланганидек, 
кўплаб тадқиқотлар иқтисодий ўсиш ва барқарор ривожланишни шакллантиришда 
таълимнинг муҳим ролини доимий равишда таъкидлайди. 
Ялпи ички маҳсулотдаги таълим харажатларининг улуши тегишли кўрсаткич 
бўлсада, у аҳолининг билимли бўлишини ягона белгиловчи омил эмас. Таълим 
бойлик сифатида қараладиган билимга асосланган иқтисодиёт одамларга ўз 
кўникмалари ва билимлари орқали имкониятлар яратиш ва иқтисодий ўсишга ҳисса 
қўшиш имконини бериш орқали иқтисодий ривожланишга ёрдам беради. 
Иқтисодий муваффақиятда билим ва кўникма муҳим аҳамиятга эга бўлган 
замонавий дунёда яхши маълумотли ишчи кучи нафақат алоҳида фирмалар, балки 
бутун иқтисодиёт учун қимматли бойлик ҳисобланади. Таълим билимлар 
жамиятини ривожлантиришга ҳисса қўшади ва унинг таъсири иқтисодий ўсишдан 
ташқари, яхши ишлайдиган фуқаролик институтларини, жиноятчилик даражасини 
пасайтиришни ва соғлом муҳитни қамраб олади. 
Шу нуқтаи назардан, таълим сиёсати тадқиқот, технологик ривожланиш ва 
кенгроқ ижтимоий ва иқтисодий сиёсат билан чамбарчас боғлиқ бўлиши керак. 
Кучли 
таълим 
пойдевори 
билимга 
асосланган 
глобал 
иқтисодиётда 
мамлакатларнинг фаровонлиги 
ва рақобатбардошлигини 
таъминлашнинг 
калитидир. Шу сабабли, таълим ва иқтисодий кўрсаткичлар ўртасидаги 
муносабатлар бутун дунё бўйлаб сиёсатчилар ва манфаатдор томонлар учун устувор 
вазифа бўлиб қолиши керак.