Issn 2181-2292 "солиқ ва ҳаёт" электрон илмий-оммабоп журнали

2. Адабиётлар шарҳи. 
Норасмий иқтисодиёт бўйича жуда кўплаб тадқиқотлар олиб борилмоқда ва 
биз айрим тадқиқотлар билан танишиб чиқсакда, сўнгра айрим мамлакатлар 
тажрибасини кўриб чиқамиз. Баъзи тадқиқотчилар солиқ тўлашдан бўйин 
товлашнинг кўп қисмини бойлар амалга оширади, деб ҳисобласа, бошқалари 
камбағал шахслар солиқлардан қочиш эҳтимоли кўпроқ эканини таъкидлайдилар. 
Тўғридан-тўғри ёки билвосита каналлар текширилганда, тенгсизликни ўрганиш 
учун ким ва қанча солиқ тўлашдан бўйин товлаганлиги муҳим маълумотдир. Бой 
солиқ тўловчилар ўз даромадларини камбағалларга қараганда кўпроқ даражада кам 
ҳисобот беришлари ҳақидаги даъво асосан эътироф этилган, аммо эмпирик 
тадқиқотлар бу саволга ҳали ҳам жавоб бермаган (Торрегроса-Ҳетланд, 2020).
Ж.Роине (2006) солиқ тўлашдан бўйин товлаш ва даромадлар тенгсизлиги 
ўртасидаги муносабатларнинг назарий асосига ҳисса қўшган, масалан, энг бой аҳоли 
ҳар доим солиқ тўлашдан бўйин товлашга инвестиция қиладиган қайта тақсимлаш 
сиёсатининг оддий моделини ишлаб чиққан.
М.Л.Бертотти ва Г.Моданесе (2014) ишларида солиқ тўлашдан бўйин товлаш 
ҳолатларида даромадларни тақсимлашнинг назарий модели ҳам таъкидланган. 
М.Л.Бертотти ва Г.Моданесе (2018) фикрича, жами аҳолининг даромадлари 
тенгсизлиги индекси солиқ тўлашдан бўйин товлаш билан ортиб боради ва солиқ 
тўлашдан бўйин товлашдан фойда кўрувчилар энг бойлар бўлади, кам 
таъминланганлар эса янада қашшоқлашади. Солиқ тўлашдан бўйин товлаш 
натижасида ўрта табақалар аҳолиси камайиб, экстремал даромадлар (камбағал ва 
бойлар) тоифаларида ўсиш кузатилмоқда. 
В.Э.Шафер ва бошқаларда (2020) тасвирланганидек, кам таъминланган аҳолига 
нисбатан юқори даромадли шахслар бухгалтерия ҳисоби ва адвокатлик фирмалари 
томонидан кўрсатиладиган қиммат хизматлардан фойдаланиш имконини берувчи 
кўпроқ ресурсларга эга ва солиқ тўлашдан бўйин товлаш жамиятда катта 
тенгсизликка олиб келади. Шунингдек, Торрегроса-Ҳетланд (2020) солиқ 
тўловчилар тақсимотининг юқори қисмида солиқ тўлашдан бўйин товлаш кўпроқ 
тарқалган, чунки меҳнатдан ташқари даромадларни яшириш учун кенг 
имкониятлар мавжуд, деб фараз қилади ва бу реал даромадлар ҳисобот 
қилинганидан кўра тенгсизроқ тақсимланганлигини англатади. Улар 2000 
йилларнинг бошларида Испания шахсий даромад солиғини таҳлил қиладилар, бунда 
даромад манбалари ва даражалари бўйича фарқларга эътибор қаратилади ва 
бўйинбозликнинг қайта тақсимлаш ва тенгсизликка салбий таъсирини топади. 
Худди шундай, П.Пашардес ва А.Поликарпоу (2008) Кипрдаги уй хўжаликларининг 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
84 
ўз-ўзини иш билан таъминлашдан олинган даромадлари, капитал даромадлари ва 
қишлоқ хўжалигидан олинган даромадлар бўйича ўтказилган тадқиқотда 
даромадларнинг камлиги асосан юқори даромад синфига боғлиқлигини 
таъкидлайдилар.
2000-2013 йиллардаги Европа мамлакатлари тўпламини таҳлил қилиб, 
И.Гастератос ва бошқалар (2016) шуни кўрсатадики, яширин иқтисодиёт ўсиши 
билан даромад тақсимоти ёмонлашади. Муаллифларнинг таъкидлашича, йирик 
компаниялар камроқ солиқ тўлаш учун даромадни бошқаришга мурожаат 
қилишади.
А.Алстадсаэтер ва бошқалар (2018) шуни кўрсатадики, оффшор активларни 
ҳисобга олиш (юқорида тўпланган) Европадан солиқ маълумотларида кўрилган энг 
юқори бойлик улушини сезиларли даражада оширади, аммо таъсирнинг катталиги 
мамлакатларда фарқ қилади. 
С.Элгин ва А.Элвереннинг (2021) 1963-2018 йиллар давомида 125 та давлатни 
ўрганиш натижаларига кўра, норасмийликнинг солиқ тушумларини йўқотиш 
орқали тенгсизликка ижобий таъсири унинг салбий таъсиридан кўра юқорироқдир, 
аммо бу таъсир фақатгина кам даромадли мамлакатларга таалуқли. Бундан фарқли 
равишда, бой мамлакатларда ўсиб бораётган норасмий сектор четланган одамлар 
учун кўпроқ иш имкониятларини тақдим этиш орқали даромадлар тенгсизлигини 
камайтиради, деб хулоса қилади.
Қизиқарли ёндашув А.Жонс ва Ж.Слемродга (2010) тегишли бўлиб, улар 
тақсимлаш оқибатларини баҳолаш учун АҚШда солиқ кам ҳисобот бериш мезонлари 
сифатида даромад синфи ва даромад манбаи аралашмасини муҳокама қилади. 
Уларнинг натижалари юқори даромадли солиқ тўловчилар даромадлари тўғрисида 
нотўғри ҳисобот бериш фоизларига эга деган фикрни қўллаб-қувватлайди, чунки 
улар солиқ органи учун назорат қилиш қийинроқ бўлган манбалардан олинган, 
одатда нотўғри кўрсатилган даромад турларини оладилар. 
Шунингдек, қишлоқдан келган камбағал одамлар юқори иш ҳақи эвазига шаҳар 
ичидаги норасмий иқтисодиётда иштирок этадилар (П.С.Батачарая, 2010). Бундан 
ташқари, норасмий ишлаётган шахслар янги кўникмаларга эга бўлишлари мумкин, 
бу эса расмий иқтисодиётда қўлланилса, уларга яхши иш жойларида қўшимча 
даромад келтиради ва натижада тенгсизликнинг пасайишига ёрдам беради (С.Элгин 
ва А.Элверен, 2021). Кузатилмаган иқтисодиётда олинган даромадлар қисман 
расмий секторга сарфланади ва шу тарзда даромадларнинг қутбланишини 
яхшилайди. 
С.М.Ҳуйнҳ ва Т.Л.Нгуен (2020) яширин иқтисодиёт Осиёнинг ривожланаётган 
мамлакатларида даромадлар тенгсизлигини пасайтиради, бу унинг салбий 
оқибатларидан яширин иқтисодиёт ҳар доим ҳам ёмон эмас, айниқса камбағаллар 
учун ёмон эмас деган фикрга ҳисса қўшади.
Бундан ташқари, рақамли симуляцияларга мурожаат қилган П.С.Бҳаттачаря 
(2011) фикрига кўра, норасмий секторнинг кенгайиши ва қўлда ишлайдиган 
ишчиларнинг яширин иқтисодиётга кўчиши даромадлар тенгсизлигини 
камайтиришда муҳим роль ўйнайди. Яқинда катта намунани (60 йилдан ортиқ вақт 
мобайнида 161 та давлат) таҳлил қилиб, С.Элгин ва А.Элвереннинг (2021) норасмий 
секторнинг мавжудлиги камбағал одамларнинг даромадларини кўпайтиришини, 
жамият ичидаги даромадларни тақсимлаш масаласини ҳал қилишини аниқладилар. 
Муаллифлар солиқ тушумларини камайтириш орқали тескари таъсирга нисбатан бу 
таъсирнинг тарқалиши билан баҳслашади. 
Ушбу адабиётлар тўпламининг умумий шарҳи шуни кўрсатадики, турли хил 
даромад гуруҳлари (мос равишда бой ва камбағаллар), норасмийлик ва тенгсизлик 

---

www.soliqvahayot.uz
III СОН. 2023 
85 
ўзаро боғлиқлиги ўрганилганда турли узатиш механизмлари мавжуд ва мос 
равишда қарама-қарши таъсир кўрсатилиши мумкин.