Иқтисодий фанларни ўқитиш

1§. Ўқув жараёнида назоратнинг ўрни ва роли, назорат шакллари

Ўқувчиталабалар билимини, мунтазам баҳолаш уларни предметни ўрганишга ундайди. Баҳолашнинг адолатли бўлиши ва билимига кўра табақаланиши, уларни предметни пухта ўзлаштириш учун интилишга олиб келади

Ўқувчиталабалар билимини синаш ва баҳолаш орқали:

1. 
   Баҳолаш жараёнида талабалар фан бўйича нималарни билиши, қандай саволларни чуқурроқ ўрганиши зарурлиги, заиф жиҳатлари аниқланади.
   
2. 
   Ўқитувчи талабаларнинг билимини баҳолаш жараёнида қандай савол, масалаларни ўзлаштиргани ҳақида ахборотга эга бўлади.
   
3. 
   Отаоналар фарзандларининг мувафаққиятлари ҳақида ахборот олишади.
   
4. 
   Ўқитувчи ва ўқув юрти маъмурияти ўқувчиталабалар билимини баҳолаш орқали уларни курсдан курсга кўчириш ҳақида қарор қабул қилишади. Ўқувчиталабалар билимини синаш ва баҳолаш ниҳоятда катта аҳамиятга эга бўлиб, уни амалга оширишнинг қатор тамойиллари мавжуд. Талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг асосий тамойиллари:
   

барча талабаларни жалб этиш;
дастур материалларини тўла қамраб олиш; талабаларга табақали ёндашиш;
талабалар билимини адолатли баҳолаш;
мунтазам тарзда назорат ва баҳолашни амалга оширишга риоя қилиш, уларни ўз устида тинимсиз ишлаш, ўқиш, ўрганишга ундайди.
Талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашга замон талабидан келиб чиққан ҳолда ёндашиш талаб этилади.
Ҳозирги пайтда талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолаш, унинг барча тамойилларини назарда тутган ҳолда таълим тизимидаги мамлакатимиз ва чет эл педагоглари тажрибаси асосида ишлаб чиқилган рейтинг ( инг. Rating – индивидуал сон, миқдор кўрсаткичи маъносида ишлатилади) тизими қўлланилмоқда.
Рейтинг, биринчидан, талабаларнинг билимини назорат қилиш ва баҳолаш жараёнини характерловчи тизим. Иккинчидан, талабанинг олган билимини ўзлаштириш даражаси, баҳосини ифодалашнинг усули.
«Олий таълим муассасаларида талабалар билимини баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисида муваққат Низоми» бўйича рейтинг тизимини қўллаш орқали талабаларни ўқитилаётган фанларни чуқур эгаллаш, топшириқларни бажаришга ижодий ёндашиш, адабиётлар устида мунтазам ишлаш, дарсларга фаол қатнашишларини таъминлаш бўлса, иккинчи томондан, профессорўқитувчиларни маъруза, амалий машғулотларга пухта тайёргарлик кўриш, дарс ўтишнинг турлитуман услубларини қўллаш, талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашда масъулиятларини оширишдир. Буларнинг барчаси эса рақобатбардош мутахассисларни тайёрлашга эришишга қаратилган.
Талабанинг фан бўйича ўзлаштиришини баҳолаш семестр, ўқув йили давомида мунтазам равишда олиб борилади.
Талабанинг ҳар бир фан бўйича ўзлаштириши, баҳолашнинг қуйидаги турлари орқали амалга оширилади:
жорий баҳолаш ( ЖБ ) оралиқ баҳолаш ( ОБ ) якуний баҳолаш ( ЯБ )
Жорий баҳолашда фаннинг ҳар бир мавзуси бўйича талабанинг ўзлаштириши аниқлаб, баҳолаб борилади. У одатда семинар дарслари, амалий машғулотлар, лаборатория ишлари жараёнида амалга оширилади.
Оралиқ баҳолаш семестр, ўқув йили давомида фаннинг бир неча мавзуси, қисми, бўлими бўйича назарий машғулотлар ўтиб бўлингандан сўнг ўтказилади. Унда муайян савол, муаммо, тест, масаламашқ ва бошқалар ёрдамида талабанинг мавзуни ўзлаштириш даражаси, қобилияти, маҳорати аниқланади ва баҳоланади.
Якуний баҳолашда, фаннинг семестр ёки ўқув йили давомида ўтилган ҳажми доирасида талабанинг фанни ўзлаштириш даражаси баҳоланади. Якуний баҳо турига ажратилган баллар миқдори, ўқув режасида фанга семестр ёки ўқув йили учун ажратилган соатнинг 15 фоизи миқдорида белгиланади.
Фан бўйича ЖБ ва ОБ турларида талаба тўплаши мумкин бўлган максимал рейтинг баллнинг миқдори, ўқув режасида фанга семестр ёки ўқув йили учун ажратилган соатнинг 85 фоизи миқдорида белгиланади. Талаба ўрганаётган фани бўйича максимал баллнинг камида 55 фоизини тўплаган бўлиши керак. Ундан кам балл тўплаган талабанинг фанни ўзлаштириши қониқарсиз деб ҳисобланади.
Семестр давомида фанлар бўйича тўпланган баллар максимал баллнинг: 86 – 100 фоизини ташкил этса, “аъло”;
71 – 85 фоизини ташкил этса, “яхши”;
56 70 фоизини ташкил этса, “қониқарли”;
55 фоиздан кам бўлса “қониқарсиз” баҳоланади.

2§. Талабалар билимини синаш ва баҳолаш усуллари

Талабалар билимини синаш ва баҳолашда қандай усулни танлаш, ўтилаётган фан, қўйилган мақсад, ўқитувчининг танлови кабиларга боғлиқ.

Талабалар билимини баҳолашда тест муҳим ўрин тутади. Тестлар талабалар билимини баҳолаш, билим олишга кўмаклашишдан ташқари масала ечиш, реферат ёзиш ёки саволга оғзаки ёки ёзма жавоб ёзиш кабилардан қуйидаги жиҳатлари билан ажралиб туради.
Тестлар талабалар билимини назорат қилишнинг объектив усули ҳисобланади, сабаби унда ўқитувчи билан талаба ўртасида вужудга келган муносабатлар ҳеч қандай роль ўйнамайди ва талаба билимини баҳолашга таъсир этмайди.
Тестларни якуний назоратдан ташқари мавзуни бошлашдан аввал ҳам, жорий ва оралиқ назоратда ҳам қўллаш мумкин.
Мавзу бўйича дарс ўтишдан аввал қўлланилган претестлар талабалар диққатини шу тестдаги асосий хатоларга, ўрганилаётган категорияларга қаратиш имконини беради. Претестда унга таниш бўлмаган ғоя, тушунча, гоҳида алоҳида сўз билан тўқнаш келиб, уларни мустақил ўрганишга ҳаракат қилади. Улар талабани мустақил ишлашга ундайди, йўлланма беради.
Оралиқ тестлар дарсни ўзлаштириш жараёни қандай кечаётганини назорат қилиш имконини беради. Оралиқ тестларнинг натижасини муҳокама қилиш жараёнида фандаги асосий тушунчаларни самарали такрорлаш ва хотирада сақлаш имкони вужудга келади. Тестлар талабалар билимини бутун дастур бўйича, шунингдек, тор танлаш доирасида ёки алоҳида аҳамиятга эга, ёхуд анъанавий ўзлаштириш қийин тушунча, мавзулар бўйича назорат қилиш, баҳолаш имконини беради.
Тестлар талабалар билимини тез текшириш имконини беради. Бу, айниқса, оралиқ тестлар ўтказиш учун қулай, чунки тест жавобларига кўра ўқитувчи дастур бўйича ўз ишини, дарс ўтиладиган саволларни кўриб чиқади, келгусида дарс ўтишда қайси саволларга аҳамият беришни мўлжаллайди.(XI бобга қаранг)
Тестлар талабалар билимини синаш ва баҳолашда қатор афзалликларга эга бўлиш билан биргаликда, камчиликлари ҳам бор. Тест саволларини тузиш кўп меҳнат, вақт талаб қилади. Шунинг учун кейинги пайтларда ўқитувчилар кўпроқ тайёр тест саволларидан фойдаланишмоқда. Тестнинг яна бир камчилиги, таваккал қилиб жавоб топишнинг мумкинлигидир.
Иқтисодий фанлар, маълумки, иктисодий мантиқий фикрлашга ўргатибгина қолмай, ўз фикрини атрофдагиларга тушунтириш, ўртоқлашиш, нутқ сўзлаш, илмий мунозаралар олиб бориш, бошқа кишиларни фикрини танқидий нуқтаи назардан баҳолашга ҳам ўргатиши керак. Тестлар эса бундай имкониятга эга эмас.
Талабалар билимини синаш ва назорат қилишда масала, машқлардан ҳам кенг фойдаланиш мумкин. Масала – машқлар талабанинг билимини кенг кўламда текшириш, олган назарий билимини реал ҳаётда қўллай билиш имконини очиб беради. Ўрганилаётган саволни моҳиятини талаба тушунгани ёки тушунмаганини аниқлайди.
Бу усулнинг ҳам ўзига хос камчиликлари бор. Биринчидан, талабани ҳисоблаш билан бирга кенг мушоҳада юритишга йўналтирувчи масаламашқлар тузиш осон эмас. Иккинчидан, талабалар ҳисобкитобга ҳаддан зиёд берилиб кетиб, назарий жиҳатдан таҳлил қилишга кам эътибор қаратишади. Учинчидан, масаламашқлар тор доирадаги саволларни қамраб олади.
Талабалар билимини синаш ва баҳолашнинг кейинги пайтда кенг қўлланилаётган усулларидан бири ёзма иш ёзишдир. Унинг афзаллиги шундаки, ёзма иш учун саволлар осон тузилади. Талабаларни ўз фикрларини ижодий равишда баён қилишлари учун катта имконият мавжуд. Ундан ташқари таваккал қилиб, жавоб бериб бўлмайди.
Талабалар билимини синаш ва баҳолашда ёзма иш ёки эссе ёзишдан фойдаланиш мумкин.
Ёзма ишнинг камчилиги уни ўқиб чиқиш учун кўп вақт талаб қилинади. Баҳолаш қийин. Кўп саволларни қамраб олмайди. У эссе тарзида ёки таянч ибора, атамалар асосида ёзма топшириқ тарзида бўлиши мумкин.
Эссе ёки ёзма топшириқ берилар экан, ҳар бир талабанинг ишини объектив баҳолаш учун баҳолашнинг мезонларини ишлаб чиқиш керак. Бу мезонларда талабаларнинг иши балл бўйича қандай баҳоланиши кўрсатилади.
Ёзма ишни баҳолашда икки хил ёндашиш мавжуд. Биринчиси, рейтинг усулидан фойдаланиш. Бу усулда ишнинг умумий сифати қизиқтириб, айрим томонларига эътибор бериш зарурияти йўқ бўлса, қўл келади. Одатда, бу усул кўпроқ таянч ибораларга асосида ёзиладиган якуний назорат ишида қўлланилади. Ёзма иш сифатига кўра иш 35 категорияга бўлинади. Сўнгра улар ишнинг сифатига кўра табақалаштириб баҳоланади. Ўқитувчи ёзма ишни талабаларга қандай мезонга кўра баҳоланишини тушунтириши керак.
Ёзма иш ўқув йилининг охирида якуний баҳолаш учун ўтказилиб, кўп вариантли усулда қўлланилади. Ҳар бир вариантда асосий савол ва таянч тушунчалар бўлиб, уларга алоҳида жавоб ёзилади.
Қўйилган саволга тўғри ва тўла жавоб ёзилса, саволнинг моҳияти, мазмуни ёритилиб, бошқа иқтисодий ҳодиса, жараёнлар билан боғлаб, ҳаётий мисоллар билан бойитилиб, изчил, мавжуд адабиётларда ёритилишига баҳо беришга интилса, мантиқий яхлитликка эришилса, талабага якуний назорат учун ажратилган максимал баллнинг 86 – 100 фоизи даражасида баҳоланади.
Берилган саволга тўғри жавоб ёзилса, қўйилган саволларнинг мазмуни, сабаблари очиб берилса, бошқа иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар билан алоқадорлиги, боғланишлари кўрсатилса, ҳаётий мисоллар билан асосан тўғри ёритилса, лекин таъриф беришда ва ҳаёт билан боғлашда айрим ноаниқликларга йўл қўйилса, якуний назорат учун ажратилган максимал баллнинг 71 – 85 фоизи даражасида баҳоланади.
Қўйилган саволга асосан тўғри жавоб ёзилса, бироқ масаланинг моҳияти, мазмуни, бошқа ҳодиса ва жараёнлар билан алоқадорлиги тўла ёритилмаса, ҳаётий мисоллар келтирилмаса ёки қисман келтирилса, бундай иш максимал баллнинг 56 – 70 фоизи даражасида баҳоланади.
Берилган саволга жавоб ёзилмаса, нотўғри ёки юзаки жавоб ёзилса, унинг мазмуни, сабаблари, бошқа иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар билан алоқадорлигини баён қилишда, ҳаётий мисоллар келтиришда чалкашликларга, хатоликларга йўл қўйилса, иш якуний назоратга ажратилган максимал баллнинг 0 – 55 фоизи даражасида баҳоланади.
Иккинчи ёндашишдаги баҳолаш мезонида, ишнинг сифати аввалдан ишлаб чиқилган баҳолаш стандарти бўйича амалга оширилади. Бу усул рубрикациялаш дейилади. Бунда мезонлар алоҳида рубрикатларга бўлиниб, ҳар бири қанча балл билан баҳоланиши кўрсатилади. Ишни баҳолашда рубрикация жадвалидан фойдаланилади. Бундй ёндашиш кўпроқ эсселарни баҳолашда қўлланилади.
Талабаларни аввалдан уларнинг иши қандай баҳоланиши билан таништириб чиқиш мумкин. Бу уларга ишни ёзишда мўлжал бўлади. Юқори балл олиш учун нима қилиш керак, ишни қандай ёзиш зарурлигини аввалдан чамалаш имконини беради.

Рубрикация жадвали

Мезонлар	Балл
Асосий ғоялар мазмуни аниқ баён қилинган. Муаллиф мантиқий изчилликда ўз фикрини усталик билан баён қилган. Ҳаётдан мисоллар келтирилган. Иш тушунарли тил билан ёзилган. Статистик маълумотлардан фойдаланилган. Луғавий захирага бой. Иш грамматик қоидаларга амал қилинган ҳолда ёзилган. Муаллифнинг билимли экани кўриниб турибди.	5
Асосий ғоя, мазмун асосан очиб берилган. Фикр етарли даражада изчилликда баён қилинган. Фикр юритиш тўғри. Сўзлар, иборалар тўғри танланган ва ифодаланган. Матнда минимал даражада хатоликлар бор.	4
Асосий ғоя, саволнинг мазмуни ноаниқ баён қилинган. Тўпланган материал, ахборотни баён қилишда изчиллик йўқ. Сўзлар, иборалар нотўғри танланган. Гаплар нотўғри тузилган, хатолар кўп.	3
Асосий ғоя, мазмун, саволга жавоб йўқ. Фикр узилибузилиб, боғланмаган тарзда баён қилинган. Ишнинг тили муаллифни саводсизлигини кўрсатиб турибди.	12
Иш ўзининг мавзуси эмас ёки ўқиб бўлмайди.	0

Талабалар билимини баҳолашда анъанавий оғзаки саволжавоб, суҳбат ҳам ўзига хос ўрин тутади. Бунда талаба билан жонли мулоқот олиб борилади. Талаба ўз фикрини ўртоқлашиш, бошқаларнинг нуқтаи назарини таҳлил қилиш учун катта имкониятга эга. Лекин бу усулда субъектив омил асосий ўринда туради.

Талабалар билимини синаш ва баҳолашни ижодий топшириқ бериш, танлов ўтказиш ва уни баҳолаш тарзида ҳам қўллаш мумкин. Бу талабаларга кенг имкониятлар беради. Улар ўз қобилиятларининг турли қирраларини очадилар. Чунки бундай номерларни тайёрлаш талабалардан топқирлик, фантазия, юморни илғаш хислатлари ва бошқаларни талаб қилади. Уларни ҳамма мавзулар учун қўллаб бўлмайди. Уларни тайёрлаш учун ниҳоятда кўп вақт талаб қилинади. Натижада кўзланган мақсадга эришмаслик мумкин. Баҳолаш қийин. Талабалар ўртасида сифат жиҳатдан фарқни илғаш қийин.

Баҳолашнинг турли типларини таққослаш

ТОПШИРИҚ ТУРЛАРИ	АФЗАЛЛИКЛАРИ				КАМЧИЛИКЛАРИ
	Балда баҳолаш осон. Талабалар				Яхши масаламашқларни ўйлаб
МАСАЛА,	билимини реал ҳаётда қўллай				топиш, тузиш осон эмас.
МАШҚЛАР	билишини,	кўникмаларини		Талабалар ҳаддан ташқари
	текшириш, аниқлаш мумкин.				ҳисобкитобга берилиб кетиши
					мумкин. Тор доирадаги
					саволлар қамраб олинади.
ЭССЕ УЧУН	Саволларни тузиш осон.				Жавобларни текшириш учун
САВОЛ, МАВЗУ	Талабалар ўз фикрини		баён		кўп вақт кетади. Баҳолаш

БЎЙИЧА ТАЯНЧ ИБОРАЛАР АСОСИДА САВОЛЛАР ТЕСТЛАР	қилиш учун кенг имкониятга эга. Таваккал қилиб жавоб топиб бўлмайди. Бутун дастур бўйича ёки алоҳида мавзуларни қамраб олиши мумкин. Талабалар билимини тезда текшириш мумкин. Талабалар билими объектив баҳоланади.	қийин. Таваккал қилиб жавоб топиш мумкин. Тест саволларини тузиш кўп меҳнат ва вақт талаб қилади. Талабани ўз фикрини билдириш имконияти йўқ.
	Фикр юритишнинг энг юқори	Ҳамма концепция, мавзулар
	даражасига етишга	учун ҳам қўллаб бўлмайди.
ИЖОДИЙ	йўналтирилган бўлиши мумкин.	Кутилган натижани
ТОПШИРИҚ	Асосий диққат билимни	бермаслиги мумкин. Баҳолаш
	амалиётда қўллашга қаратилади.	қийин. Кўп вақт кетади.
	Талабаларга ижодий	Талабалар ўртасидаги фарқни
	мустақиллик беради, олган	аниқлаш қийин.
	билимининг турли туман
	қирраларини намоён қилади.

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2005 йил 30сентябридаги буйруғи билан тасдиқланган «Олий таълим муассасаларида талабалар билимини баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисида муваққат Низом»да белгиланганидек, талабалар билимини баҳолашда қуйидаги намунавий мезонлар инобатга олинади.

Ана шу мезонлар асосида ҳар бир фандан рейтинг тизими бўйича талабалар билимини баҳолаш мезони ишлаб чиқилади. Бундай мезонларни ишлаб чиқишни «Махсус фанларни ўқитиш методикаси» фани мисолида ўрганамиз.

Балл	Баҳо	Талабанинг билим даражаси
85 100	Аъло	Хулоса ва қарор қабул қилиш; Ижодий фикрлай олиш; Мустақил мушоҳада юритиш; Амалда қўллай билиш; Моҳиятини тушуниш; Билиш, айтиб бериш; Тасаввурга эга бўлиш.
71 85	Яхши	Мустақил мушоҳада юритиш; Амалда қўллай билиш; Моҳиятини тушуниш; Билиш, айтиб бериш; Тасаввурга эга бўлиш.
55 70	Қониқарли	Моҳиятини тушуниш; Билиш, айтиб бериш; Тасаввурга эга бўлиш.
0 55	Қониқарсиз	Аниқ тасаввурга эга эмаслик; Билмаслик.

Ушбу Низомга асосан,«Махсус фанларни ўқитиш методикаси» фанидан талабаларнинг билимини баҳолаш мунтазам равишда олиб борилади ва қуйидаги турлар орқали амалга оширилади:

• 
  Жорий баҳолаш (ЖБ)
  
• 
  Оралиқ баҳолаш (ОБ)
  
• 
  Якуний баҳолаш (ЯБ)
  

«Махсус фанларни ўқитиш методикаси» фани бўйича талабанинг семестр давомидаги ўзлаштириш кўрсаткичи 100 балли тизимда баҳоланади. Ушбу 100 балл баҳолаш турлари бўйича қуйидагича тақсимланади:

• 
  Жорий баҳолаш – 43 балл
  
• 
  Оралиқ баҳолаш – 42 балл
  
• 
  Якуний баҳолаш – 15 балл
  

Жорий баҳолаш бўйича амалий машғулотлар учун ажратилган ҳар бир мавзу бўйича талабанинг адабиётлардан олган конспекти, билими, мустақил ижодий фикрмулоҳазалари, дарс ўтиш методлари бўйича берилган топшириқларни бажариши, мустақил иши натижалари ва амалий кўникмаларини аниқлаб бориш назарда тутилади ва у амалий машғулотларда амалга оширилади.
Оралиқ баҳолаш семестр давомида 2 даврада ўтказилади. Талабаларнинг билими биринчи даврада фаннинг 16 мавзуларини қамраб олган қисми бўйича 022 балл доирасида, иккинчи даврада фаннинг 711 мавзуларини қамраб олган қисми 020 балл доирасида баҳоланади. Оралиқ баҳолашда талабаларнинг ўзлаштириш кўрсаткичи маърузалар, ўтилган мавзулар бўйича оғзаки, ёзма иш, тест ўтказиш усуллари ва талабанинг мустақил иши назарда тутилган ҳолда баҳоланади.
Якуний баҳолаш семестр якунида ўтказилиб, якуний баҳолашда талабанинг билим, кўникма ва малакалари ишчи ўқув дастуридан келиб чиққан ҳолда фаннинг умумий мазмуни доирасида баҳоланади. Якуний баҳолаш оғзаки сўраш, амалий топшириқларни мустақил бажариш, суҳбат, ёзма иш, масаламашқ ечиш ёки тест ўтказиш усулида амалга оширилади.
«Махсус фанларни ўқитиш методикаси» фани бўйича талабаларнинг билимларини баҳолашда юқоридаги намунавий мезонлар инобатга олинади.