Иқтисодий фанларни ўқитиш

Олинган билимни ёдда сақлаш. Бу эслаш қобилияти ёки дарсда ўтилган, ўқиганларни керак бўлганда эслаб, ёдга тушириш қобилияти. Бунда аввалги дарсларда

¹ лот. cognito – билим маъносида.
ўтилган тушунча, тенденция, умумлаштирилган хулоса кабиларни эслаб ёдга солиш кўзда тутилади. У дарснинг дастлабки мақсади.

2. 
   Тушуниш. Талабаларнинг дарсда эшитганлари, ўқиганлари, кўрганлари маъносини тушуниши. Қонунлар, тенденциялар, тушунчалар, ғоялар маъносини тушуниб, уларнинг ўзгариши нимага олиб келишини кўз ўнгига келтира олиш қобилияти. Лекин тушуниш учун аввал олинган билимни ёдда сақлаш керак.
   

					Баҳолаш	6
				Синтез		5
			Таҳлил қилиш			4
		Қўллаш				3
	Тушуниш					2
Олинган билимни ёдда сақлаш						1

3. 
   Олинган билимни қўллаш. Ѓоя, принцип, концепцияларни янги вазиятларда қўллаш иқтидори. Бунда энг аввало билганларни ёдга тушириб, уни янги вазият билан таққослаш керак.
   
4. 
   Таҳлил қилиш. Бу воқеаҳодисаларни бўлакларга бўлиш, улар ўртасида мантиқий алоқаларни аниқлашни талаб этади. Таҳлил қилиш (анализ) иқтисодий воқелик, жараёнларни, у ёки бу шаклда индукция ёки дедукция услубини қўллашга таянади. Таҳлил қилиш учун эса олган билимни ёдга тушириш, муаммога тушуниш, уни қўллай билиш керак.
   
5. 
   Синтез қилиш. Билим олиш ва фикрлашнинг бу босқичида алоҳида таркибий қисмлар ва турли манбалардан олинган ахборотни бир бутун ягона тизимга келтириш қобилияти намоён бўлади. Бунинг учун ёдга тушириш, масалага тушуниш, уни қўллай билиш, таҳлил қила билиш зарур.
   
6. 
   Баҳолаш. Бу билишнинг юқори босқичи бўлиб, талабанинг қўйилган масалага ўз фикри, нуқтаи назарини билдириш қобилиятини ифодалайди. Бунда у ёки бу муаммони ечишнинг турли йўллари шаклланади. Унинг қайси бири тўғри, самарали, иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги баҳоланади. Одатда, баҳолаш мезонларидан фойдаланилади. Бу мезон ўқитувчи томонидан қўйилиши ёки уни талабаларнинг ўзи белгилаши мумкин. Баҳо бериш учун, аввало олган билимни ёдга тушириш, масалани тушуниш, янги вазиятда билганларини қўллай билиш, таҳлил қилиш, синтез қилишни билиш керак. Талабага берилаётган топшириқ, ана шу билишнинг олти босқичидан қайси босқичига тўғри келишини аниқлашда қўлланиладиган асосий даъватлар қуйидаги сўзлар ҳисобланади.
   

1. 
   Аниқланг, тасвирланг, санаб чиқинг, ёдга туширинг, кўрсатинг.
   
2. 
   Таққосланг, фарқини кўрсатинг, тушунтиринг, гапириб беринг, мисоллар билан изоҳланг, ўзгартириб, ифода қилинг.
   
3. 
   Қўлланг, тузинг, намойиш қилинг, фикрни давом эттиринг, чуқурлаштиринг, лойиҳасини тузинг, ишлаб чиқинг, ечинг.
   
4. 
   Таҳлил қилинг, категорияларга, бўлакларга бўлинг, тасвирланг, фарқини кўрсатинг.
   
5. 
   Ишлаб чиқинг, тузинг (яратинг), тенденцияни, қонуниятини аниқланг, умумлаштиринг, тавсия қилинг, таърифлаб беринг.
   
6. 
   Тингланг, ечинг, баҳоланг, муҳокама қилинг.
   

Билишнинг босқичларига кўра талабанинг фикрлаш доираси, қобилиятини ҳисобга олиб, топшириқ, вазифа бериш керак. Ўқитишнинг турли услубларини қўллашдан асосий
мақсад, талабалар билимини юқори босқичларга олиб чиқишдир. Кейинги бобларда ана шу мақсадга эришиш йўллари ҳақида фикр юритамиз.
Дарс беришнинг мазмуни шу фанда мужассамлашган объектив реаллик билан аниқланади. Методика (услубият) фаннинг ўқув жараёнидаги ҳаракати, ривожланиш шаклидир. Фан билан уни ўқитиш ўртасидаги фарқ шундаки, фан бевосита объектив реаллик бўлиб, унинг ривожланиш қонунларини ифодалаш билан бирга, ўқув предмети сифатида ана шу жараённи бевосита тасвирлайди. Умуман олганда, ўқитиш, илм бериш объектив дунёни билишни шу фан эришган ютуқлар даражасига кўтаради. Фан доимо ривожланиб янги кашфиётлар, билимлар билан бойиб боради. Ўз навбатида, талабаларга билим бериш жараёнида улар онгига ушбу кашфиётлар сингдириб борилади.
Иқтисодий ҳаётнинг янги қирралари, муаммолари уларни ечиш йўлларини ўрганиш жараёнида бетўхтов чуқурлашиб боради. Ўқув жараёнида янги методлар қўлланилади, янги ўқув курслари киритилади. Иқтисодий фанлардан дарс беришни маънавий, назарий томондан юқори босқичга кўтариш кўп жиҳатдан таълимтарбия жараёнида қўлланиладиган ўқув шакллари, методлари, талабаларни иқтисодчи олимларнинг ишларини ўрганишлари даражасига ҳам боғлиқ.
Иқтисодий саводхонлик талабаларнинг Ўзбекистоннинг иқтисодий ҳаётида юз бераётган воқеликка жамият тараққиёти ва жаҳон миқёсидаги жараёнлар бирлиги нуқтаи назаридан қарашни ўрганишлари билан боғлиқ. Бозор иқтисодиётига ўтишимиз иқтисодий фанларнинг ролини ниҳоятда ошишига олиб келди. Ўз навбатида, бу фанларни ўқитиш замон талабига жавоб бериши зарур. Бунинг учун эса ҳар бир ўқитувчи ўз ишига ижодий ёндашиши, ўз устида тинимсиз ишлаб, изланиши талаб қилинади.

4§. Ўқитувчи ўқув жараёнини ташкил этувчи субъект

Ўқитувчининг ўз ишига ижодий ёндашуви жамият ҳаётидаги ўзгаришлар, янгиликларни тезда илғай билиши, фан янгиликларини ўрганиб, ўз фаолиятида қўллаши билан ифодаланади. Бунинг учун эса ўқувчи тезкор ахборот билан таъминланиши даркор. Ахборотнинг роли беқиёс ўсган даврда керакли маълумотларсиз иқтисодий ҳодисаларни ўрганиш, таҳлил қилиш, хулоса чиқариш мумкин эмас.

Ахборот тўплашнинг асосий усуллари қуйидагилар:

• 
  библиография тизими;
  
• 
  ўқитувчи ва талабалар томонидан тўпланган маълумотларни тизимлаш;
  
• 
  ўқитувчилар кучи билан янги адабиётларга тақризлар ва шарҳлар ёзиш;
  
• 
  илмий мунозаралар ташкил қилиш ва илмий докладларни муҳокама қилиш, интернет ахборотидан фойдаланиш ва ҳоказолар.
  

Лекин шуни ёдда тутиш керак:

1. 
   Аллақачонлар кўпчилик бир фикрга келган масалалар, иборалар бўйича қайтадан мунозара бошламаслик;
   
2. 
   Меъёрдан чиқмаслик, ҳамма мавзуда албатта мунозарали саволни ўртага ташлаш шарт эмас;
   
3. 
   У ёки бу муаммо, тушунча ҳақида бошқалар ўз фикрларини айтгач, албатта, муносабат билдириш;
   
4. 
   Мунозарали саволларни аввало кафедра йиғилишида муҳокама қилиб, бир фикрга келиш, сўнгра талабалар муҳокамасига қўйиш керак.
   

Шу билан бирга, мураккаб ҳодисажараёнларни асоссиз равишда соддалаштиришга ҳам уринмаслик керак. Ҳар бир масалага бир томонлама ёндашиш ҳам нотўғри хулоса чиқаришга олиб келиши мумкинлигини ёддан чиқармаслик зарур.
Дарс ўтишда ўқитувчи талабаларнинг қайси гуруҳини мўлжалга олиши керак: билимдонларними, билими ўртачаларними ёки билим доираси пастларними? Бу саволга жавоб бериш учун ҳар қандай дарсда мазмун ва шаклни ҳисобга олиш керак.
Ҳар қандай маъруза мазмунан назарий жиҳатдан юқори даражада, шаклан эса ҳаммага тушунарли бўлиши керак. Маърузанинг ҳаммабоплиги аввало униг шаклига, услубига, қандай аудиторияда ўқилишига боғлиқ. Кўпинча, талабалардан ўқитувчи зерикарли маъруза ўқийди, тушуниб бўлмайди, деган шикоятларни эшитиш мумкин. Тажрибали педагоглар бунинг сабабини дидактиканинг принциплари бузилганида, изчил мантиқнинг йўқлигида, гапларнинг мураккаб тузилишида, яхши мисоллар танланмаганлигида, олдинги маъруза билан боғланиш йўқлигида деб кўрсатишади.
Дарс беришнинг объектив ҳамда субъектив томонлари мавжуд. Унинг объектив томонига фаннинг предмети, шу фаннинг хусусиятлари, мавзунинг мазмуни кирса, субъектив томонига шу фанни ўқитувчи томонидан ўзлаштирилиши киради. Ундан ташқари, методик жиҳатдан тайёргарлик даражаси, индивидуал методик тамойиллар, услублар ва уни ўқувтарбия жараёнида қўллаш ҳам шу муаммога киради.
Ўқув жараёнини ташкил этиш ва дарс бериш услубини танлаганда мутахассис тайёрлаш билан бирга, ёшларга етуклик, ахлоқан поклик, ватанпарварлик, байналмилалчилик руҳини ҳам сингдириш зарурлигини ёддан чиқармаслик керак.
Ўқитувчининг шахси, психологик сифатлари, назарий ва методик жиҳатдан тайёргарлик даражаси дарс бериш методига катта таъсир кўрсатади. Бир методни қўллаш турли ўқитувчилар дарсида турлича натижа бериши мумкин.
Дарс бериш методларининг самарадорлиги ҳақида фикр юритилар экан, ўқитувчининг шахсий сифатларидан унинг илмийуслубий тайёргарлиги даражасини ажратиб бўлмайди.
Дарс бериш жараён сифатида объектив ва субъектив томонларнинг бирлигидир.
Дарс беришнинг объектив томонига ўқитувчига боғлиқ бўлмаган, ўрганилаётган фаннинг мазмуни, дарс ўтиш тамойиллари киради. Субъектив томонларига эса:
а) ўқитувчининг шу фанни қандай эгаллагани, билим даражаси;
б) ўқитувчининг услубий тайёргарлиги, методиканинг қонунқоидаларини қўллай билиш маҳорати;
в) ҳар бир ўқитувчининг таълимтарбия жараёнида у ёки бу услубни қўллашдаги индивидуал хусусиятлари киради.
Дарс беришда педагог субъектив омил сифатида намоён бўлади. Кўп жиҳатдан талабаларнинг ўзлаштириши ўқитувчининг дарс ўтишда танлаган методларига боғлиқ.
Ҳар бир ўқитувчи ўз қобилиятини дарс беришда намоён қилиб, маъруза ва нутқида ўзига хос жиҳатларини кўрсатади. Маълум бир мавзуни ёритишда ўқитувчи ўзи яхши билган ёки ўзининг илмий изланишлари билан боғлиқ бўлган, лекин шу мавзуга тўғридантўғри боғлиқ бўлмаган саволга кўп вақт ажратиб, қолган саволларни кўриб чиқиш учун вақт етмай қолиши мумкин. Бу мавзуни баён қилишда дидактиканинг изчиллик принципларини бузилишига олиб келади.
Шунинг учун дарс ўтишдаги муҳим вазифалардан бири, бу – субъектив омиллар, албатта, объектив омилларга бўйсиниши, айнан шу фаннинг мазмунини очиб беришга хизмат қилиши керак. Бунда, албатта, тўпланган методик тажриба қўл келади.
Ҳар бир ўқитувчи ўзида қуйидаги психологик сифатларни ҳосил қилишга ва ривожлантиришга ҳаракат қилиши керак.

1. 
   Ўқитувчи адиторияда ўзини эркин тутиши дарс бериш имкониятига ишониши керак.
   
2. 
   Ўқитувчи гапириб туриб, ўйлашни билиши керак. Ўқитувчилик касбининг, меҳнатининг, маҳоратининг ўзига хослиги ҳам шунда. Дарс беришда фикрлаш, ўйлаш ва гапириш жараёни қўшилиб кетади. Аввал ўйлаб олиб, кейин гапиришга фурсат бўлмайди.
   
3. 
   Ўқитувчининг фикрлаши ва шу вақтнинг ўзида уни баён қилиши аудиторияда юз беради. Шунинг учун ўқитувчи унга тикилиб турган кўзлардан қўрқмаслиги зарур. Уларни таъсиридан холи бўлишни ўрганиши, билиши керак. Шу билан бирга, ўқитувчи
   

аудиториядаги талабалар билан ўзаро боғлиқликни йўқотмасликни ҳам ўзида тарбиялаши шарт.

4. 
   Ўқитувчи аудиторияда ўтирган талабаларнинг муносабатини, улардаги ўзгаришини тўғри аниқлаши учун кузатувчилик қобилиятига ҳам эга бўлиши керак. Аудиторияни психологик ҳолатини (сукунат, шовқин ва ҳоказолар) тез илғаши зарур.
   

Ўқитувчи бир психологик ҳолатдан бошқа ҳолатга осон ўта олиши керак. Ўқитувчининг ишончли далиллари, илмий, асосли мулоҳазалари, унинг фикрларини талабаларга таъсирини бир неча марта оширади. Ўзига ишончи эса кенг доирадаги билими, ўз фикрини илмий асослаб бера олиш қобилиятига эга бўлишда шаклланади.
Ўқитувчи келтирган мисолларида талабаларга меҳнатга, жамиятга, ўртоқларига, жамоага қандай муносабатда бўлиш зарурлигини англатиши керак. Талабаларга таъсир кўрсатиш учун, албатта, ўқитувчи улар ўртасида ҳурматга эга бўлиши керак.
Ўқитувчи (ораторлик) маъруза ўқиш қобилиятига эга бўлиши керак. Ўқитувчида талабаларни ўз фикрига маҳлиё қилиш, ўзини қандай тутишни билиш қобилияти бўлса, у ҳақиқий талант соҳибидир. Буюк файласуф, «биринчи муаллим» Аристотел ҳар бир сўзни қандай айтишни аввал соатлаб ойнага қараб, машқ қилган экан.
Ўқитувчининг бутун фаолиятида самимийлик, ўзига ишонч муҳим аҳамиятга эга. Ўқувтарбия фаолиятида қўлланиладиган методлар ўқитувчи билан талаба ўртасидаги алоқани мустаҳкамлашга қаратилган. Бу ўқитувчи билан талаба ўртасида ишчанлик муҳитини яратишда ўз ифодасини топади. Бунда талабанинг фикри ўқитувчи билан бирга кечиши ёки озгина орқада қолиши ёки озгина олдинга ўтиб кетиши мумкин.
Ўқитувчи аудиторияни кўриши, ҳис қилиши, у билан бирга ишлаши керак. Талаба ҳам, ўз навбатида, ўқитувчи уни кўриб, нима қилаётганини билиб туришини ҳис қилиши керак.
Ўқитувчи дарсни зерикарли бўлмаслигига ҳаракат қилиши, ўз маърузасига талаба кўзи билан ҳам қараши лозим. Ана шунда ўзини камчиликлари, дарс ўтишда қўллаётган услуби тўғри ёки тўғри эмаслигини тез илғаб олади. Ўз ишига ижодий ёндашиш,
ундан ташқари талабалар ҳаётини яхши билиш, талабаларни қизиқтирадиган масалаларни ечишга ёрдам беради.
Бир сўз билан айтганда, методика ўқитувчи учун чуқур, қизиқарли, тушунарли тарзда билим бериш асосидир.

5§. Таълим тизимида ўқитишнинг асосий шакллари

Ҳозири пайтда талабаларнинг интеллектуал қобилиятларини ривожлантириш, уларда мустақил танлаш ва қарор қабул қилиш кўникмасини ҳосил қилиш объектив заруриятга айланди.

Маълумки, иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришлар, ўз навбатида, ишчи малакаси, маҳоратининг юқори бўлиши, меҳнат бозори талабига мослашувчан, ўз малакасини оширишга интилувчан бўлишни талаб этади. Шунинг учун ўқувчиталабаларга ҳам мустақил изланиш, фикрлаш, турли қарашларни таққослаш, таҳлил қилиш, хулоса чиқаришни ўргатиш лозим бўлади. Буни ўргатиш, энг аввало, таълим жараёнида амалга оширилади.
Таълим тизими, ўқитишнинг шакл ва методлари мажмуи ўқув жараёнининг объектив қонуниятлари билан белгиланадиган ягона дидактик комплексни ташкил этади. Психологик нуқтаи назардан қараганда инсоннинг билим эгаллаш жараёни сезиш, идрок, хотира ва тафаккур туфайли кечади. Сезиш ва идрок билимнинг дастлабки, энг оддий босқичи ҳисобланади. Сезиш орқали ташқи дунё таассуротлари, хусусиятлари бош мияга алоҳидаалоҳида ахборот тарзида берилиб акс этади. Идрокда ана шу таассуротларнинг яхлит образи ҳосил бўлади.
Демак, идрок сезишга нисбатан мураккаб босқич. Унга одамнинг ёши, билими, ҳаётий тажрибаси, нутқи, идрок объектига муносабати, руҳий ҳолати ва бошқалар таъсир
этади. Сезги ва идрок асосида одамнинг ички дунёси шаклланиб боради. Хотира идрок этилган таассуротларни бош мияда сақланиб қолиши, кейинчалик қайта тикланиши ҳисобланади.
Инсоннинг эсда сақлаб қолиши туфайли унга қараганда ҳам мураккаб жараён тафаккур шаклланади. Тафаккур деганда шахснинг маълум муаммо хақида ўйлаши, фикр юритиши тушунилади. Тафаккур кенг ва чуқур билимга асосланади. Инсонда ўйлаш, фикр юритиш маълум бир муаммо пайдо бўлганда, объектив зарурат туфайли содир бўлади. Ўқувчиталабаларни билим олиш, теран фикрлашга ўргатиш эса таълим жараёнида амалга оширилади.
Ўқув юртларида ўқувчиталабаларга таълим бериш жараёнида реал ҳаётда синаб кўрилган ҳамда ўзини оқлаган ўқитиш шакллари: маъруза, семинар, маслаҳат, амалиёт дарслари, лаборатория ишлари, ўқув ва ишлаб чиқариш практикаси, курс иши ва битирув малака иши, аудиториядан ташқари мустақил ишлар, жорий, оралиқ, якуний баҳолаш, давлат аттестация комиссияси имтиҳони, турли конкурслар, олимпиадалар ва бошқа шаклларидан ҳамда турли методларидан фойдаланилади.
Таълим бериш жараёнида ўқитишнинг асосий шакллари: аудиторияда ва аудиториядан ташқарида машғулот ўтказишга бўлинади.
Аудиторияда ўқишга маъруза, семинар дарслари, амалий машғулотлар, лаборатория ишлари, маслаҳат дарси, жорий, оралиқ, якуний баҳолаш, давлат аттестация комиссиясининг якуний баҳолаши кирса, аудиториядан ташқари ўқишга сайёр дарслар, ўқув анжуманлари, илмийамалий конференциялар, давра суҳбатлари, ўқув ишлаб чиқариш амалиёти, курс иши, битирув малакавий иши, аудиториядан ташқари бажариладиган мустақил ишлар киради.
Санаб ўтилган ўқувтарбия шаклларининг ҳеч бири универсал эмас. Бири иккинчисининг ўрнини боса олмайди. Шу билан бирга, улар бир бирига боғлиқ, бири иккинчисини мантиқий кетма – кетлигини тақозо этади.
Таълим–тарбия беришнинг бир шакли албатта, иккинчисига таъсир кўрсатади. Масалан, маъруза ўқиш, унда муайян методни қўллаш семинар ўтказиш савиясига катта таъсир кўрсатади ва ҳоказо.
Дарс ўтишнинг шакл ва методлари ўртасидаги нисбат ўзгариб туради. Юқори курсларда семинар дарсларининг ва мустақил ишларнинг роли ортади. Ўқув машғулотларининг барча турлари талабаларни, билишнинг энг юқори босқичи баҳолаш даражасигача кўтарилишини таъминлашдир.
Ўқув жараёни ўзаро боғланган, бири иккинчисини тақозо этувчи икки фаолиятни қамраб олади ва таълим унга таянади:

1. 
   Ўқув жараёнини бошқариш ва ташкил этиш бўйича ўқитувчиларнинг фаолияти;
   
2. 
   Талабаларнинг ўқув ва билим олиш фаолияти.
   

Таълим (дарс) жараёни – таълим берувчи ва таълим олувчининг дарсга қўйилган мақсадни амалга ошириш борасида аввалдан кўзланган натижага эришишга қаратилган фаолият жараёнидир (жараён лотинча prosessiv олдинга ҳаракатланиш, ўзгариш маъносини ифодалайди).