Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

у = а+bx
Бунда: у – умумий харажатлар;
а – доимий харажатлар;
b – бир бирлик учун ўзгарувчан (маржинал) харажатлар;
х – унумдорлик даражаси.
Маржинал даромад реализация ҳажмидан ўзгарувчан харажатларни айирмасига тенг, яъни у доимий харажатлар ва соф фойдани ўз ичига олади.
Маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатлар ва маҳсулот бирлигининг реализация қиймати доимий ҳисобланганлиги учун маҳсулот бирлигидан олинадиган маржинал даромад ҳам доимий бўлади.
Ҳар бир сотилган маҳсулот бирлигидан олинган маржинал даромад доимий харажатларни қоплаш учун кетади, ундан кейин қолган қисми эса фойдани оширишга ишлатилади. Бу шунга олиб келадики, ишлаб чиқариш ҳажми ошиши билан маҳсулот бирлигининг таннархи пасаяди, ўзгарувчан харажатлар миқдорига яқинлашади ва маҳсулот бирлигининг фойдасини ва доимий харажатлари улушини оширади. Буларни ҳаммасини харажатларни таҳлил қилишда ва ишлаб чиқаришни зарарсизлигини аниқлашда ҳисобга олиш керак.
Ишлаб чиқариш харажатларини таҳлил қилишда минимум ва максимум методидан фойдаланиб харажатларни ўзгарувчан ва доимий харажатларга ажритиш керак.
Бу методнинг асл моҳияти шундаки, ўтган давр унумдорлигини ва харажатларни ўрганиш , маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми даражаларининг энг юқори ва энг пастини танлаш ва ушбу даражаларда маҳсулот ишлаб чиқариш нитижасида содир бўлган харажатлар ўзгаришини солиштириш.
Ҳисобни амалга ошириш учун қуйидаги ҳаракатлар бажарилади:
Ҳисоб бошида ҳажмнинг ва умумий харажатларини минимал ва максимал кўрсаткичлари орасидаги фарқ аниқланади:


Δ МИЧ _миқ. = МИЧ_{макс. миқ.} – МИЧ_{мин.миқ.}
ΔХар_ум = Хар_{ум макс.} – Хар _ум.мин.


Бунда: Δ МИЧ_миқ - маҳсулот ишлаб чиқаришнинг максимал ва минимал
ҳажмлари орасидаги, натура ўлчамидаги, фарқ;
ΔХар _ум - ишлаб чиқаришнинг минимал ва максимал ҳажмидаги умумий ишлаб чиқариш харажатларининг фарқи;
МИЧ_{макс.миқ..} – ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг максимал миқдори;
МИЧ_{мин.миқ.} ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг минимал миқдори;
Хар_{ум.макс.} максимал ишлаб чиқаришдаги умумий харажатлар;
Хар_ум.мин. минимал ишлаб чиқаришдаги умумий харажатлар.


2. Кейин харажатлар орасидаги фарқни ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажмлари орасидаги фарққа бўлиш йўли билан маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатлар сўммаси (Хар_{ўз.ма.бир.)} аниқланади, чунки умумий харажатлар таркибидаги ўзгарувчан харажатлар маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ўзгариши билан ўзгаради;