Иšтисодий таілил фанининг моіияти, бозор иšтисодиёти шароитида аіамияти ва вазифалари

Хар_{ўз.маҳ.бир} = ΔХар _ум. : Δ МИЧ_миқ.
3. Ҳисобнинг кейинги қадами бўлиб умумий ўзгарувчан харажатларни (Хар_{ўз.маҳ.бир}) аниқлаш ҳисобланади. У маҳсулот бирлигига қилинган ўзгарувчан харажатларни ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг максимал миқдорига кўпайтириш йўли билан ҳисобланади:
Хар_ўз.ум = Хар _{ўз.маҳ.бир}х МИЧ_{макс.миқ..}

4. 
   Доимий харажатлар сўммасини (Хар_{доим.ум.}) аниқлаш учун умумий харажатлар сўммасидан ўзгарувчан харажатлар сўммасини айириб ташлаш лозим:
   

Хар_{доим.ум} = Хар _{ум.макс} – Хар _ўз.ум
ёки
Хар_{доим.ум} = Хар _{ум.макс} – (МИЧ _{мин.миқ} Хар _{ўз.маҳ.бир.}
Буни аниқ бир мисолда кўриб чиқамиз. Фараз қилайлик, 2004 йилнинг ойлар бўйича харажатлар ва ишлаб чиқариш даражалари тўғрисидаги қуйидаги маълумотлар олинган.

Ойлар	Ишлаб чиқа-риш ҳажми, дона	Ишлаб чиқариш харажат-лари, минг сўм	Минимал кўрсаткичлар		Максимал кўрсаткичлар
			Ишлаб чиқариш ҳажми, дона	Харажат лар, минг сўм	Ишлаб чиқариш ҳажми, дона	Харажат лар, минг сўм
Январ	400	1050	400	1050	-	-
Фев-рал	600	1700	-	-	-	-
Март	550	1600	-	-	-	-
Апрел	800	2100	-	-	-	-
Май	750	2000	-	-	-	-
Июн	900	2300	-	-	900	2300

Ишлаб чиқаришнинг минимал ҳажми январда, максимал ҳажми эса июн ойида.

1. 
   Биринчи ўринда максимал ва минимал кўрсаткичлар орасидаги фарқни ҳисоблаймиз.
   

а) маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми – 500 дона
Δ МИЧ_миқ = 900-400 =500 дона
б) ишлаб чиқариш харажатлари – 1250 минг.сўм.
Δхар _ум = 2300 – 1050 = 1250

2. 
   Маҳсулот бирлигига тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар – 2,5 минг.сўм.
   

Хар _{ўз.маҳ.бир} =1250 : 500 = 2,5. минг сўм

3. Умумий ўзгарувчан харажатлар – 2250 минг.сўм

Хар _ўз.ум =2,5 . 900 = 2250 минг сўм

4. Умумий доимий харажатлар – 50минг.сўм.

Хар_{доим.ум} =2300 – 2250 =50 ёки 1050 – (400 . 2,5) =50.


Ишлаб чиқариш зарарсизлигининг таҳлили. Зарарсизлик (Cost – volume –profiI) таҳлилини ёки CVP- таҳлилини мақсади - маҳсулот ишлаб чиқариш вақт бўйича чекланган ва корхоналарнинг ишлаб чиқариш қувватлари ўзгармаган ҳолда ўтган давр учун молиявий натижаларни ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлигини аниқлаш.
Шу билан бирга асосий шартлар қуйидагилар бўлиши керак:

1. 
   Ўзгарувчан харажатлар ва сотиш нархи, яъни маҳсулот бирлигининг маржинал даромади ўзгармас ҳисобланади ва ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ эмас.
   
2. 
   Умумий доимий харажатлар ишлаб чиқариш ҳажми ўзгариши билан ўзгармайди, лекин маҳсулот бирлиги учун ўзгаради.
   
3. 
   Ишлаб чиқариш ҳажми ўзгариш билан маҳсулот бирилигининг фойда сўммаси ўзгаради.
   

Юқорида таъкидланганидек кўринадики, CVP – таҳлил зарарсизлик нуқтаси ва маржинал даромаднинг таҳлили ва ҳисобига асосланган.
Зарарсизлик нуқтаси - бу реализациядан олинган даромад умумий харажатларга тенг бўлган нуқта, яъни даромад ҳам зарар ҳам йўқ.
Фойда (зарар) – бу маржинал даромад ва доимий харажатлар орасидаги фарқ. Зарарсизлик нуқтаси маржинал даромад (МД) доимий харажатларга тенг бўлган жойда бўлади. Шундай қилиб, юқорида келтирилганидек нисбат тузиш мумкин.
МД бир бирлик учун (МД_дона) = Нарх (Н) –Хар _{ўз.маҳ.бир.}
Умумий МД(МД)=МИЧ_миқ . МД_дона=МИЧ_миқ . (Н-Хар_{ўз.маҳ.бир})
МД = Доимий харажатлар (Хар _доим) + фойда (Ф)
Буни яна чизмада ҳам ифодалаш мумкин.


Фойда
М аржинал
Х аражатлар даромад ва
даромадлар
Доимий
харажат

Узгарувчан

Хавфсизлик харажат
маржаси
Зарарсизлик Режавий ёки Ишлаб
нуқтаси ҳақиқатдаги чиқариш
ҳажм ҳажми
7- чизма. Маржинал даромад ва зарарсизлик нуқтасининг чизмаси.


Реализациянинг зарарсизлик ҳажми фирманинг даромади харажатларга тенг ёки кўплигидан маҳсулот реализацияси ва ишлаб чиқариш ҳажмини характерлайди. Реализациянинг зарарсизлик ҳажми зарарсизлик нуқтасидан бошланади ва релевантлик соҳаси деб номланувчи фирма фаолиятини қамраб олади.
Хавфсизлик маржаси – бу режавий сотиш ҳажми ва зарарсизлик нуқтусидаги сотиш ҳажми орасидаги фарқ. У компания зарар кўришдан олдин реализация ҳажми қанчага қисқариши мумкинлигини кўрсатади. (бу 7-чизмада яққол кўринади).
Зарарсизлик маржасини яна фоизларда ифодалаш мумкин.


Зарарсизлик Зарарсизлик нуқтасидаги сотиш ҳажми х 100
маржа даражаси = 1 - ---------------------------------------------
Режавий сотиш ҳажми
Буни аниқ мисолда кўрамиз.
Маҳсулот реализациясининг режавий ҳажми – 80000,0 минг. дона
Реализация нархи - 80 сум .
Маҳсулот бирлигининг ўзгарувчан ҳаражати – 40 сум
Доимий харажатлар 200,0 млн. сўм
Зарарсизлик нуқтасини ва зарарсизлик маржаси даражасини аниқлаш талаб қилинади.

200000000

Зарарсизлик нуқтаси = ------------------- = 5000,0 минг дона
80 – 40


5000,0 . 100
Зарарсизлик маржаси даражаси=100- ---------------------100-62,5= 37,5%
8000,0


яъни фирма зарар кўришдан олдин ишлаб чиқариш ҳажмини 37,5 % гача камайтириш мумкин экан.
Шундай қилиб ишлаб чиқариш харажатларининг ҳажми ва таркиби, яъни фойда даражаси ва суммаси кўплаб ички ва ташқи омиллар таъсирига боғлиқ: ишлаб чиқариш ҳажми, хом-ашё нархи, материаллар, сотиб олинадиган ярим фабрикатлар, ускуналар ва меҳнат унумдорлиги, ишлаб чиқариш технологиясининг ўзгариши, фавқулотда ҳолатлар, бирлашма ва маҳаллий органлар чиқарадиган қонунлар.
Корхонанинг зарарсизлигини таҳлил қила туриб бу омилларнинг барчасини таъсирини ўрганиб чиқиш лозим ва улар асосида ишлаб чиқариш харажатларини самарадорлиги ва фойда рентабеллигини ошириш бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш керак.
Фойданинг ишлаб чиқариш ҳажми ва харажатларга боғлиқлиги 8-чизмада келтирилган графикда кўрсатилган.

Ф ойда Фойда

Доимий Реализация

харажат ҳажми.
Зарарлар Зарарсизлик
нуқтаси


8- чизма. Фойданинг харажатлар ва ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқлиги.