Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

IV. 4. TA’LIM SIFATI M O N I TO RI N GI 1

Ijtimoiy boshqaruv nazariyasida monitoring boshk^aruv sikli- dagi goyat muxim, nisbatan mustak;il butinlardap biri sifatida kurib chikdladi.

‘Mazkur bulimda ORB/Yu NESKO TA № 2947—Uzb «Ta’lim islox;otlarini amalga oshirish monitoringi» loyщ asi materiallari va R. Axlidinovning dissertatsiya - sidan foydalanilgan.

Amalga oshirilgan boshqaruv, tashkiliy-metodik va pedagogik faoliyat monitoring doirasida aniklanadi, tadlil kilinadi va ba- xrlanadi.
Bunda pedagogik tizim faoliyati natijalarining yakuniy mak- sadga nechoishk muvofikdigi dakvda axborot beruvchi kdytma aloka ta’minlanadi. Bunda asosiy vazifa aynan ofhui sabablari, yunali- shi va darajasini tugri badolashdan iborat.
Bu ogishlar pedagogik tizimga turli ichki va tashki omillar- ning ta’siri natijasida yuzaga keladi. Pedagogik tizimda uning faoliyat samaradorligini pasaytiruvchi sabablar: ta’lim muassasa- sining maksadlari, ukuv dasturlari va rejalaridagi uzgarishlar, ta’lim jarayoni ishtirokchilarining maksadi bilan ta’lim muas- sasasi maksadi urtasidagi nomuvofikliklar, ukuv kurslarini tash­ kil etuvchi fan tarakdayotining juda ilgarilab ketishi, ukitish- ning yangy metod va texnologiyalariga utilishi, maksadga intilish jarayonida pedagogik xodimlar va ukuvchilar tarkibida yuz beradi- gan juda katta uzgarishlar bulishi mumkin. Shu tarifa monitoring pedagogik tizimning uzidagi ichki va tashki ta’sir omillarini anikdash va tartibga solish bilan boishkdir.
Monitoringga ta’lim jarayonini boshkdrishning mustakil funk- siyasi sifatida qarash shartli xarakterga ega damda konseptual va operatsion munosabatlarda foydali buladi. Real ta’lim jarayonida monitoring boshkdrishning barcha funksiya va bosqichlari bilan chambarchas boglik buladi, shuning uchun uning asl modiyati TMdagi ta’limni boshqarish jarayonining boshqa buginlari bilan uzaro 6of - langan doldagina tulik kurib chikilishi mumkin.
Monitoringning boshkdruvning boshqa funksiyalari bilan uz- viy alokasi shunda namoyon buladiki, boshkdruvning dar bir funk- siyasi monitoringning asosiy jirata sifatida voke buladi, ya’ni monitoring kommunikatsiya, korreksiya va pedagogik faoliyatning maksadlari, axborot prognozlari, dal kilinishi, tashkil etilishi va ijrosiga daxldordir.
Monitoringning, odatda, DTSda, ukuv rejasi va dasturlarida uz aksini topadigan va monitoringning boshlangich asosi disobla- nadigan ta’lim maksadlari bilan alokasi anik-ravshan. Boshkacha aytganda,^Monitoring maksad va rejalarning amalga oshirilishini badolash bilan boglikdir. U mavjud narsa kuzda tutilgani bilan takkoslanadigan damma joyda uz urniga ega va monitoringning aso­ siy vazifasi ular orasidagi farkni iloji boricha kamaytirishdan iborat* Ta’lim jarayonida monitoringning asosiy maksadlari ruyobga chikishi psixologik-pedagogik va funksional natijalarda uz ifo- dasini topadi. Psixologik-pedagogik natijalarga bilimlar, ukuv

28. 
    — Ta’lim sifatini bosщarish
    

kunikmalari, xulq-atvor, shaxsning yunalganligi, uning munosa- batlari tizimidagi yangiliklar kiradi.
Psixologik-pedagogik natijalarni badolashning sifat va mik- doriy mezoni muvaffak.iyatli ta’lim faoliyati va undan kutilgan natijaga erishish imkonini beruvchi me’yor va etalonlar disobla- nadi. Me’yorlar maqsadlar, tizim standartlari bilan belgilanib, x.ar qanday ukuv rejasi yoki dasturining bulishi shart bo‘lgan kis- mi xisoblanadi.
Me’yor (me’yorlash) — monitoringning eng zarur shartlari va asos- laridan biri, chunki faktik natijalar aynan u bilan takdoslana- di. Ta’lim faoliyatida real natijalarning etalon va me’yorlar bi­ lan takdoslanishi monitoringning komponentlari va bosqichlaridan birigina disoblanadi, undan sung mufassal badolash va tugrilab borish talab etiladi. Ta’limda faktik natijalar bilan kuyilgan maqsad, standartlar, etalon, me’yorlarning uzaro nisbatini aniq- lash oieratsiyasi tekshirish deb ataladi.
Badolash jarayoni yoki oddiygina kili b aytganda, bado faktik natijaga shard yoki munosabatni tashkil etadi. Badolashning bal- larda kayd etilgan natijasi bado deb ataladi.
Standart va me’yorlar kdnchalik aniq berilgan bulsa, ya’ni ular bir sator prinsipial talablarga qanchalik javob bersa, monito­ ring va badolash shunchalik samarali buladi.

1. 
   Talablardan biri standart va me’yorlarning ulchash va kulla- nish mumkinligiga taallukdidir. Ular sifat va mikdor jidatdan anikdanishi va amaliyotda kullashga yarokdi bulishi kerak. Respub­ lika komponenta kismidagi ta’lim mazmunining davlat ta’lim standartlari bunga misol bulishi mumkin.
   
2. 
   Ularning amalga oshirilishi, TM va uning tarkibiy kdsmlari (elementlari) imkoniyatlari bilan mosligi ikkinchi talab disobla- nadi. Mazkur talab berilayotgan standart va me’yorlarning real baja- rilishi mumkinligini disobga olish zarurligini kursatadi. Me’yor va standartlar oshirilgan yoki kamaytirilgan bulishi mumkin. Ular­ ning oshirilishi jarayonda favkulodsa tanglikka, uzilishlarga, TM alodida tuzilmaviy buganlarining umumiy kelishilgan ishdan tash- qarida qolishiga olib keladi. Me’yor va standartlarning oshirili­ shi, psixologik jidatdan, ta’lim jarayoni ishtirokchilarida bezovta- liq uz kuchiga ishonmasliq ishdan qochishga intilishni keltirib chi- qaradi va d.k. Standart va me’yorlarning kamaytirilishi esa ta’lim jarayoni ishtirokchilarining faolligini yukda chiqaradi, begamliq uziga bino kuyish, bekorchilikka olib keladi. Xar ikki dolatda dam standartlar va me’yorlarni belgilashdagi biryokdamalik TM faoliyati umumiy samaradorligini bugunlay, ta’lim jarayoni kdtnashchilari fao- liyatining samaradorligini esa, k;isman pasaytiradi.
   

'L /Z. Normativlarni yaratishda ularni bajarish uchun zarur bula- digan konkret sharoitlarni dam disobga olish zarur. Taiщi sharoit- dagi dar kdnday jidsiy uzgarish me’yorlarning majburiy uzgari- shiga olib keladi. Shu nuk;tai nazardan, monitoring — standart va me’yorlardan chetga ogishni anykdash jarayonigina emas, ularni qay- ta kurib chshdish uchun asos damdir. Ya’ni monitoring — maksad sari yunaltirilgan darakatni kuzatib borish asosigina emas, balki maq- sadni va unga yetish yullarini tugrilab borish mexanizmi damdir.

4. 
   Bopщaruvda butunlay va pedagogikada qisman kuplab xatolar
   

monitoringga TM tomonidan belgilangan mak^sad, reja va me’yor- lardagi xatolarni anikdash yuli sifatida emas, balki fakdt ofhui - larni kamaytirish vositasi sifatida karalishidan kelib chikddi.

4. 
   Standart va normativlarga rioya kdgsinishi monitoring ap- paratining, ya’ni ogishlarni anik^lash va ularga tegishli bado be- rish uchun javobgar bo‘lgan alodida shaxe yoki jamoa organi mavjud bulishini taqozo etadi. Monitoring amalda TMning barcha tuzil- maviy bosqichlarida amalga oshiriladi. Ukuv normativlariga rioya qilynyshini badolash mas’uliyati birinchi navbatda uidntuvchilar zimmasiga tushadi, bunda beriladigan ba^oning ob’ekgivligi mu- x;im adamiyat kasb etadi. Ukuvchilarning yutuk va natnjalarini ba- dolashga sub’ektiv munosabatning ta’sirini kamaytirish uchun pe- dagoglar uzining dam ukituvchi, dam tarbiyachi sifatidagy turli xa- tolarini tuzatishining usul va mexanizmlari joriy kil inish i kerak.
   
5. 
   Normativlar tuplangan tajriba asosiga kurilishi damda TMning ayni paytdagi advoli tadlilidan kelib chiqishi kerak. TMning faktik natijalarini sharxtashda me’yorlar asos va kalit vazifasini utaydi. Me’yorlar ularni bajarish buyicha avvalgi yaxshi sharoit, shuningdeq xunuk ok;ibatlarga olib kelgan avvalgi xatolar
   

,\aqida gi ma’lumotlardan kelib chiqib belgilanadi yoki kayta kurib chshdiladi. Bunday ma’lumotlarning mavjud bulishi monitoring jarayonida ushbu dolatlardan birortasiga moyillikni aniklash va shunga mos darakatlar tizimini ishlab chikish imkonini beradi. TMning avvalgi advoli asosiga kurilgan prognoz yoki kutilayotgan natija normativ funksiyani bajaradi va monitoring elementi bulib koladi.

4. 
   Xar xil normativ talablarning adamiyatini burttirib kursa- tish va absolyutlashtirishdan kochish talab etiladi. Me’yorlar in- son xulqining kulami va algoritmini belgilab bersa dam, ayni paytda x atti -xarakati ni cheklab, ma’lum bir tartibga solib kuyib, stereotip va bir xillikka olib keladi. Ta’lim sodasida ijodiy
   

)lementlarni istisno etadigan, bunday kat’iy tartibga solish uki guvchilar uchun dam, ukuvchilar uchun dam nojoizdir. Bundan tash-
kari, normativlarning axam iyati burttirilgan takdirda, yakuniy na­ tijalarni kup omilli badolashda dikkatning umumiy natijaning ulchanishi qiyin bo‘lgan kursatkichlaridan oson ulchash mumkin bo‘lgan kursatkichlariga kuchishi yuz berishi mumkin. Shunday kil ib, ji- dozlarning saklanishiga daddan tash^ari kdt’iy rioya etish ulardan ta’lim jarayonida imkon kadar tuliq foydalanishga bo‘lgan talab- larning pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa, ta’limning aso­ siy maksadlariga ziddir.