Iv bob. Ta’LIM SIFATINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Ta’lim sifatini o‘lchash baholash shakli va metodlari, indikatorlarini tanlash

«Oliy %immatlilik» yoki «kungilchanlik» ukituvchining oshirib bado kuyishida namoyon buladi. Ukuvchilarny baxolashdagi «oliy- ximmatlik»ning ugaketgan shakli «foizparastlik» sanaladi.
«Markazga moyillik» ukituvchining juda yukori yoki juda past badolarni kuyishdan kochishida, masalan, «ikki» yoki «besh» baxr kuymasligida namoyon buladi.
«Noxolislik» ukituvchining uzi ijobiy munosabatda bo‘lgan ukuv- chilarga yaxshi bado kuyishida va tegishli ravishda, uzining shaxsiy munosabati salbiy bo‘lgan ukuvchilarga yomon baxr kuyishida ifoda- lanadi.
Sub’ektlarning «keskinligi» natijasida, ukuvchilarning bili- mi, shaxsiyati va xulki xuddi shu jidatlar ukituvchining uzida kay darajada ekanligiga boglik ravishda yukori yoki past baxolanadi. Misol uchun, pala-partish, tartibsizishlaydigan ukituvchi uyushkoq tartibli, ishchan ukuvchilarga yukori baxr kuyadi.
«Yatsinlik» shunday ifodalanadiki, ukituvchi «ikki» baxodan sung birdan «besh» baxo kuyishga kiynaladi, «a’lochi» ukuvchi konikar- siz javob bersa, yukorirok baxr kuyishga moyil buladi.
«Mantiliy» xatolar ukuvchining psixologik xususiyatlari va xarak- teristikasiga uxshash baxr kuyishda ifodalanadi, ukituvchiga bilim va xarakteristika mantikiy boglangandek tuyuladi. Pedagogik amaliyotda bunday xatolar ukuvchining xulkiga beriladigan badoni predmeta, ukuv kursi uchun kuyishda uz aksini topadi. Predmet buyicha berilgan bir xil javob uchun tartibbuzar ukuvchi bilan xulki namunali bo‘lgan ukuv- chiga dar xil bado kuyish dollari amaliyotda kup uchraydi.
Ukuvchilarni baxolashning sanab utilgan sub’ektiv tendensiya- lari ijtimoiy psixologiyada kupincha xato deb ataladi. Mazkur tal- kin xato an’analar ukituvchilar tomonidan ongsiz ravishda sodir etilgan dolatlardagina tutri xisoblanadi, deb uylaymiz.
Ongli ravishda, ataylab kuyilgan xato badolarni boshkacha tarz- da kurib chikish zarur. Ataylab oshirib yoki pasaytirib kuichtgan dar bir badodan muayyay “pedagogiq psixologik yoki ijtimoiy mak- sad kuzlanadi. Kolok ukuvchiga oralyk baxrning oshirib kuyilishi uning ukishga bo‘lgan ishtiyokini kullab-kuvvatlash, mazkur pred- metga bo‘lgan e’tiborini oshirish omili bulishi mumkin.
Oltin medal uchun oshirib kuyilgan «besh» baxr jamiyatni atay- lab aldashdan boshka marsa emas. Baronin g mutlaq ob’ektivligi dar doim dam, eng avvalo, ukuvchilarni tarbiyalash va uqitishga indivi­ dual yondashuvni ta’minlash nuktai nazaridan maksadga muvofiq emas. Ukituvchilarning urniga ukuvchining uqishini, ayugiy qobi- liyati va psixologik rivojlanishini dar tomonlama va ob’ektiv badolashga da’vo kiluvchi testlardan foydalanishga utmishda bo‘lgan va uzini okdamagan urinishlar buning tasdigi bula oladi.
Ukuvchilar rivojlanishining psixologik jarayonlarini bosh- kdrishda pedagog badosi damon yetakchi rol uynamokda, negaki unga xos sub’ektivlik psixologik jidatdan okdangan va individual yunaltirilgandir. Biroq, yuqorida ta’kidlangan sub’ektiv bado­ lash an’analarini tuzatish vositasi bo‘lgan psixologik va didak­ tik testlarning kullanishi dam istisno vdilingani yuq-
Badoning bulmasligi yoki juda kam mikdorda bulishi, bir to­ mondan, shaxsning uzgarishiga damda uqituvchi va ukuvchilar urtasi- dagi munosabatlarning buzilishiga olib keladi. Boshkd tomondan esa, badoning daddan ziyod kup bulishi va uzluksiz tashki nazorat
mustaqilliq tashabbuskorliq mas’uliyat damda uzini-uzi nazorat kdlishning rivojlanishini tuxtatadi, uzligini namoyon dilish va durfikrlilik edtiyojining cheklanishi damda kdttikkullik qoniq- maslik dissini keltirib chikaradi.
Monitoring muammosi, ayn iksa, «ukuvchi — uqituvchi» tizimi uchun juda 'pol'zarbdir. «Ukuvchi*'-- u^ituvchi» tizimidagi monito­ ring deganda, biz ukuvchining bilimsizlikdan bilim tomon yuri- shini kuzatish (zarur bo‘lgan dollarda esa — tuzatish) imkonini beruvchi uzluksiz nazorat darakatlari majmuasini tushunamiz.
Ta’lim maksadlari bilan bovshq dolda tushuntirib berish yana- da samaralirokdir. Ta’limga texnologik yondashuv ukuv jarayonida yukrri natijalarga '“eryshilishini ta’minlaydi. Mazkur yondashuv berilgan bosh lantch mexanyzmlar: ijtimoiy buyurtma, ta’lim yuna- lishi, ta’lim maqsadi va mazmunini disobga olgan dolda ukuv ja- rayonini rejalashtirishga asoslanadi. Rejalashtirilgan ukuv ja­ rayoni kuyilgan maqsadlarga erishilishini kafolatlashi kerak. Ukuv jarayoni monitoringi"nazarda guian tezkor kdytma alokd, uz nav- batida, ta’lim maqsadiga erishishdir.
Shunga muvofik ravishda ta’limga texnologik yondashuvda:

• 
  makradlarning kuyilishi va ularning maksimal darajada anщ - lashtirilishi, ta’lim maqsadlarining natijaga erishish yullari- ni kuzlab ta’riflanishi (uk;ituvchi mednatining ushbu bosqichiga birinchi navbatda adamiyat beriladi);
  
• 
  ukuv materiallari tayyorlash va butun ta’lim jarayonini ukuv mak;sadlariga muvofiq dolda tashkil etish;
  
  • 
    joriy natijalarni badolash, kuyilgan maksadga erishish yuli- da ta’limni tugrilab borish;
    
  • 
    natijalarni yakuniy badolash ajratib kursatiladi.
    

Ukuv jarayonining spesifik jidatlari dali bunday umumiy tarz­ da karab chikilmayapti: mak;sad va mazmun dar doim juda umumiy tarzda ajratib kursatiladi; ta’lim jarayoni buysunadigan ukuv maqsadi dam shunday kuy iladi; ukstish natijalari dar doim badolanadi.
Ammo, datto shu yerda dam aynan texnologik yondashuvga tegishli uziga xos jidatni, uning avvaldan belgilantan mak^sad sari yunal- ganligi va shu asosda ukuv jarayonidagi xatolarni tuzatish, tezkor kaytma alokani kuzatish mumkin.
Aniq belgilangan maksad sari izchil intilish ta’lim jarayoni­ ning texnologik kurilishini tushunishning kaliti disoblanadi. Shuning uchun eng avval ukitishning pedagogik texnologiyalari uchun asosiy masala bulmish maksadni kuyish va ukitishni shu maksadga yunaltirishga tuxtalib utamiz.
Ta’limga texnologik yondashuv tarafdorlari an’anaviy ukuv ja- rayonini keskin tankid kilishdi. Tankid predmeta maksadlar, anik- rogi, ulardagi mujmallik va noanikdiklar buldi.
Aslida ukituvchi, uning siymosida esa ta’lim muassasasi kan- day natijalarga erishishni istaydi? Bir Karaganda, buning javo- bi juda oddiy kurinadi. Ukituvchi kursning u yoki bu bulimii i urganar ekan, ukuvchilar uning mazmunini tushunib uzlashtirishi-
. ga, muayyan bilim olib, uni kullashni urganishiga erishishni mak- sad kilib kuyadi. Lekin «tushunish», «uzlashtirish», «bilish» nima degani? Kuygan maksadiga erishganmi yoki yukligi dakvda ukituvchi fikr yuritadi? Maksadga erishilgan yoki erishilmaganligini tas- dikdovchi ishonchli vosita mavjud bo‘lgan takdirdagina ukituvchi uz usullari tugriligiga, uz mednati samaradorligiga ishonishi mum­ kin, aks dolda u uzining ishida ayrim xatolar mavjudligi tugrisi- da ishonchli ma’lumogga ega buladi. Texnologik ta’lim tarafdorla­ ri an’anaviy maktabni tankid kilishar ekan, aynan mana shu anik maksadga yunalganlik idealini nazarda tutishgan edi (Skinner, Mager).
Ammo dech bir tankid real dakikatni, ya’ni TM, u bilan birga ukituvchi jamiyatdan ijtimoiy buyurtmani bugkul umumiy kurinishda olishini uzgartirishga kodir emas. Xatto ukuv dasturlarida bayon kdpingan maksadlar dam bir ma’noda tushunib bulmaydigan ta’- riflar bilan ifodalanadi. Buning tasdish sifatida maksadni aniklashtirishning uziga xos zinapoyasini kuyidagicha tuzish mum­ kin: jamiyatning umumiy talablaridan — ta’lim tizimining vazi- falariga, ulardan — mazkur ukuv muassasasi vazifalariga, sung — ukuv dasturlari majmuining umumiy maksadlariga, keyin — konk-
ret kursning makradlariga. Ta’limni boshkarish tizimi markaz- lashtirilmagan bir k;ator mamlakatlarda, xususan Buyuk Britaniya, AKD1, Germaniyada TM uzining ukuv rejasini, ukituvchi esa uzi dare beradigan ukuv kursining tuzilishi va mazmunini uzi belgi- lash dukukiga ega. Shunda TMda ukuv rejasining moslashuvchanligi va ukituvchining erkinligi tobora oshib bormokda.