Ix bob. Ionlashtiruvchi nurlanishlar va ularning xususiyatlari

Elektromagnit nurlanishlar harakteristikasi.

1-jadval

Nurlanishlar manbalari	Energiyasi, Ev.	To‘lqin uzunligi, m.	CHastotasi, Gs.
Tezlanuvchan elektronlarning tormozli nurlanishi	10^9	10^-16	10^24
YAdroning gamma nurlanishi	10^5	10^-12	10^20
Rentgen nurlanishlari	10^3	10^-10	10^18
Ultrabinafsha nurlanishlar	10^1	10^-8	10^16
Ko‘rinuvchi yorug‘lik to‘lqinlari	10^-1	10^-6	10^14
Infraqizil nurlanishlar	10^-3	10^-4	10^12
Mikroto‘lqinli nurlanishlar	10^-5	10^-2	10^10
O‘ta yuqori chastotali (O‘YUCH) nurlanishlar	10^-7	10^0	10^8
YUqori chastotali radioto‘lqinlar	10^-9	10^2	10^6
Past chastotali radioto‘lqinlar	10^-11	10^4	10^4

Jadvalda keltirilgan diapazondagi elektromagnit nurlanishlarning bir qismi rentgen nurlanishlaridan boshlab turli to‘qimalarga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu asosan radiatsion effekt bilan bog‘liq bo‘lib, nurlanishlar atomlarni ionlashtirishga, ya’ni atomlar va molekulalar o‘rtasidagi bog‘lanishni buzish uchun etarlicha energiyaga ega bo‘lish kerak. Atomlar chetki orbitalaridagi elektronlarning eng kichik bog‘lanish energiyasi  ga teng. Atomlarni ionlashtirish uchun elektromagnit nurlanishlarning energiyasi yuzlab elektronvolt ga teng bo‘lishi kerak[1].

Radiatsiyaning tabiiy va texnogen manbalari

Radiatsiyaning tabiiy manbalariga kosmik nurlar va tabiiy radiatsiya misol bo‘la oladi. Kosmik nurlar birlamchi kosmik nurlanishlar yadroviy zarralar oqimidan iborat. Kosmik zarrachalarning energiyasi 10¹⁰ – 10¹⁹ev atrofida bo‘ladi. Birlamchi kosmik nurlanishlar- 79% protonlardan, 20% α-zarrachalardan, 0,78 %, litiy, berilliy, uglerod, azot va kislorod atom yadrolaridan va 0,22% zaryadi z>10 bo‘lgan atom yadrolaridan iborat. Quyosh chaqnashlari vaqtida kosmik nurlanishlar intensivligi 100 % ga oshib ketishi mumkin.

Kosmik yadroviy zarralarning atmosfera bilan yadro va elektromagnit o‘zaro ta’sirida γ kvantlar, elektronlar, pozitronlar, neytronlar va mezonlar (-mezonlar) dan iborati kkilamchi kosmik nurlanishlar hosil bo‘ladi.

-Birlamchi kosmik nurlanishlar Er atmosferasida to‘liq yutilib ketadi. Er sirtiga esa asosan ikkilamchi kosmik nurlanishlar etib keladi. Kosmik nurlanishlarning radiatsiyaning tashqi tabiiy manbalari hosil qilgan yig‘indi dozadagi hissasi 30-40 % ni tashkil qiladi.

-Tabiiy radioaktivlik Erning barcha qatlamlarida litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferada mavjud bo‘lgan radioaktiv izotoplar tufayli hosil bo‘ladi.
Quyidagi jadvalda asosiy tabiiy radioaktiv izotoplar va ularning ba’zi xarakteristikalari keltirilgan

2-jadval

№