Ix bob. Ionlashtiruvchi nurlanishlar va ularning xususiyatlari

Asosiy tabiiy va antropogen (YAdro energetik) radionuklidlarning harakteristikasi.

7-jadval

Radionuklid	YArim emirilish davri	So‘rilishi, %	Organizmida eng ko‘p to‘planish joyi	Organizmda aktivlikning 2 marta kamayish vaqti	Nurlanishlarning o‘rtacha energiyasi				O‘rtacha yillik dozasi (mBer)
					α	β	γ
Kaliy (K^40)	1,3*10^9 yil	100	Organizmda, bosh miya, eritrotsit	58 sutka	-	0,5	0,16	Butun organizmda bir yilda 
Uglerod (C^14)	5730 yil	100	YOg‘larda, suyak to‘qimalarida	To‘planmaydi	-	4,9*10^-2	-	YOg‘ to‘qimalarida 4,2
Radon (Rn^222)	3,8 sutka	So‘rilmaydi	To‘planmaydi nafas yo‘llarini nurlantiradi	To‘planmaydi	5,5	1*10^-5	1*10^-4	O‘pkada 
Toron - 220	54,5 sutka	So‘rilmaydi
Radiy (Ra^226)	1620 yil	0,5-1	Skeletda 80 % gacha	17 yil	4,7	3,6*10^-3	6,7*10^-3
Toriy (Th^232)	1,4*10^10 yil	1	Suyak to‘qimasi va jigarda	22 yil	4,07	1,5*10^-2	1,3*10^-3	0,007-0,7
Poloniy (Po^209)	103 yil	43	Suyak to‘qimalarida, o‘pkada	50 sutka	5,75*10^2	5,8	1,55	O‘pkada 0,002 gacha
Stronsiy (Sr^90)	29,1 yil	5	Skeletda, butun organizmda	5700 sutka	-	0,3-1,0	-	Muhitda fon miqdori 0,045 Ku/km^2
Yod (I^131)	8,06 sutka	100	Buqoq bezida	7 sutka	-	0,2	0,4	-
Yod (I^1^29)	1,57*10^7 yil					6,4*10^-2	2,5*10^-2
Seziy (Cs^137)	30 yil	76	Butun organizmda jigarda	1,38 sutka	-	0,2	0,6	Muhitda fon miqdori 0,08 Ku/km^2
Seziy (Cs^134)	2,06 yil					0,2	1,6
Plutoniy (Pu^238,239)	8,9*10^6 sutka	0,35	O‘pkada (aerozol holda buyrak, jigarda ham to‘planadi)	3,2*10^4 sutka	5,5	1*10^-2	8*10^-4	Fon miqdori 0,005 Ku/km^2

Xususan eng asosiy antropogen, ekosistemalarda doimiy migratsiya qiladigan, radiatsion fonni va energetik spektrni o‘zgartiradigan nurlanishlar yadro-energetik radionuklidlardir. Asosiy radiatsion fonni belgilaydigan, muhit tarkibida tekis taqsimlangan, yadro qurollari portlashi natijasida (yadro qurollarini sinashda) hosil bo‘lgan radionuklidlar paydo qilgan fonni taqsimoti quyidagi rasmda ko‘rsatilgan [6].



68-Rasm. Radionuklidlarning Er mintaqasida taqsimlanishi.
Antropogen nuklidlar asosan yadro qurollarni sinashda va boshqa yadro portlashlarida paydo bo‘ladi.

1945-2001 yillar davrida Er sayyorasida hammasi bo‘lib 2089 marta yadro sinovlari o‘tkazilgan bo‘lsa, shundan 508 tasi atmosferada o‘tkazilgan. Eng ko‘p sinovlar AQSHda, 1290 marta o‘tkazilgan, shundan-205 tasi havoda. Keyingi o‘rinda, sobiq SSSR da, 930 marta, shundan -215 tasi havoda. Fransiyada jami 182 marta yadro sinovlari o‘tkazilgan bo‘lsa, shundan – 45 marta atmosferada, bundan tashqari Angliya, Xitoy, Hindiston va Pokistonda bir necha marta er ostida va havoda yadro sinovlari o‘tkazilgan.

YAdro portlashlari o‘tkazilgan 1954-2001 yillar mobaynida atmosferaga o‘ta xavfli minglab tonnalab radionuklidlar tarqalib ketdi. Bu radionuklidlar tarkibida uzoq yashovchi o‘nlab izotoplar kiradi bu izotoplar quyidagi jadvalda keltirilgan.

8-jadval

Radionuklid	YArim emirilish davri, yil	Yig‘indi aktivligi, Bk
	12,33
	5730
	28,1
	1,023
	2,73
	30,2
	24110
	6560

Ikkinchi o‘rinda yadro energiyasini ishlab chiqaruvchi Atom elektr stansiyalari turadi. Hozirda dunyoda ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasini qariyb 31 % AES lar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. 2017 yil ma’lumotlari bo‘yicha dunyoning 32 mamlakatida 452 ta energiya blokli 193 AES faoliyat ko‘rsatmoqda va bu AES larda 3477 TVt soat ( Vt soat) elektr energiyasi ishlab chiqarilgan. Dunyoda atom energiyasidan foydalanish bo‘yicha AQSH etakchilik qilmoqda:

Masalan, AQSHda bir yilda AES larda 805,3 mlrd KVt soat elektr energiyasi ishlab chiqarilgan, bu umumiy ehtiyojning 70 % ni, Fransiyada – 384 mlrd KVt soat – 76 % ni, Xitoyda 211 mlrd KVt soat -15 %, Rossiyada 215 mlrd kVt.soat – 17 % ni, Koreyada 154,3 mlrd kVt.soat – 31 % ni, Kanadada 199 mlrd kVt.soat – 16 % ni, Ukrainada 81 mlrd kVt.soat – 53 % ni, Germaniyada 80 mlrd kVt.soat – 36 % ni, Angliyada 65 mlrd kVt.soat – 21 % ni, SHvetsiyada 61 mlrd kVt.soat – 40 % ni, YAponiyada 400 mlrd kVt.soat – 40 % miqdordagi elektr energisi AES larda ishlab chiqarilgan.

Bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, barcha rivojlangan yirik mamlakatlarda elektr energiyasining bir qismi AES larda hosil qilinmoqda.Bundan tashqari radiatsion antropogen fonning shakllanishida yadro ilmiy- tadqiqot laboratoriyalari va ishlab chiqarish korxonalarining hissasi ham juda katta. AQSH va Evropa mamlakatlarining 40 dan ortiq, Rossiyaning 30 ga yaqin yadro qurollariga ega bo‘lgan 500 dan ortiq suv osti va suv usti kemalari dengizlar va dunyo oekanlarida suzib yuribdi. SHuningdek AQSHning “Nautilis”, Sargo, SSSRning “Komsomolets”, Kursk kabi o‘nlab yadro qurollariga ega suv osti kemalarining portlab ketishi natijasida Atlantika va Tinch okeanlari hamda SHimoliy dengizlarda radiatsion fon keskin ko‘tarilib ketdi.

Amerika va Evroosiyo kontinentlarida mavjud AESlardan hosil bo‘lgan 10 yillik yig‘indi aktivlik CHernobel AES dan hosil bo‘lgan atrof-muhitning radiatsion ifloslanish darajasiga ekvivalentdir. AESlardan chiqarilgan qattiq va suyuq chiqindilar ham umumiy radiatsion fonning kuchaytiradi va ular mavjud talablarga ko‘ra ko‘mib yuboriladi. Seziy (Cs¹³⁷), stronsiy (Sr⁹⁰) va qisman plutoniy (Pu^239,240)lar atrof-muhitni radioaktiv ifloslantiruvchi asosiy, uzoq yashovchi yadro-energetik radionuklidlar hisoblanadi. Bu radionuklidlarning yarim emirilish davri ularni muhitda to‘planish tezligidan ancha past. SHu sababli bu radionuklidlar ekosistemalarda etarlicha miqdorda to‘planib qoladi.