Ызбекистон Республикаси Олий ва ырта махсус таьлим вазирлиги

10-Mavzu: B. Valixo’jaev hayoti va ijodi (“O‘zbek
adabiyotshunosligi tarixi” darsligi)
Reja:

1. 
   B.Valixo‘jayev SamDU akademigi. Benazr ustoz.
   
2. 
   Navoiyshunos olimlarning sardori
   
3. 
   O‘zbek adabiyotshunosligi tadqiqotchisi.
   
4. 
   “O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi” darsligi haqida
   

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   Валихўжаев Б. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи (X-X1X асрлар). T.: Ўзбекистон, 1993.
   
2. 
   Назаров Б. ва бошқалар. Ўзбек адабий танқиди тарихи. T. Чўлпон НМИУ. 2012
   
3. 
   Ўзбек мумтоз адабиётшунослиги. T.: ЎзМЭ. 2016
   
4. 
   Ўзбек адабий танқиди. Антология. Т. TURON-IQBOL. 2011
   
5. 
   Каримов Б. Абдулла Қодирий ва герменевтик тафаккур.Т. Akademnashr. 2014.
   
6. 
   Internet materiallari. Xurshid Davron kutubxonasi….
   

Mavzuga oid qisqacha annotatsiya

Zakiy alloma Botirxon Valixo‘jayevning ko‘pqirrali faoliyatida Navoiy dahosiga sadoqat sermazmun sahifalarni tashkil etadi. O‘zbek navoiyshunoslarining o‘rta avlodi borasida gap ketganda, shubhasiz, ro‘yxat boshida bu zahmatkash olimning ham nomi tilga olinadi. Uning “Xamsachilik an’anasining ba’zi-bir xususiyatlari”, “Majolis un-nafois” tipidagi bir tazkira haqida”, “Navoiyning poetik miniatyuralar yaratish mahorati”, “Navoiy va Shayxim Suhayliy”, “Navoiy va uning izdoshlari ijodida tuyuq”, “Navoiyning mo‘‘tabar dastxati” kabi maqolalarida ulug‘ o‘zbek shoiri ijodining ko‘pgina masalalari yoritilgan. Professor B.Valixo‘jayevning ilmiy izlanishlari tufayli Alisher Navoiyning avtograf-dastxati topildi.

O‘tmishda adabiyotshunoslik va adabiy tanqid tushunchalari o‘zaro chambarchas bog‘liq holda bo‘lib, adabiyotshunoslik atamasi hozir ishlatayotganimiz shaklida uchramaydi. Adabiy tanqid bilan bog‘liq bo‘lgan so‘z va iboralarning qo‘llanilganini esa eslatib o‘tgan edik.

"Tanqid" arabcha — naqada so‘zidan tashkil topgan bo‘lib, muhokama qilmoq, tekshirmoq, o‘rganmoq, nimaningdir haqqoniyligi va to‘g‘riligani isbotlamoq, yutuq va kamchiliklarni belgalamoq va, nihoyat, badiiy asarni tahlil qilish, izohlash kabi ma’nolarni ifodalaydi. Demak, bu hol tanqid tushunchasi doirasnning kengligi, uning hayotdagi barcha hodisa-vohealarga tegashli ekanini ko‘rsatadi. Shu jihatdan tanqid hayotning qaysi bir sohasiga tegashli bo‘lsa, u shu nom bilan ataladi. Jumladan, ijtimoiy tanqid, ihtisodiy tanqid va hokazo.
San’atning turli-tuman sohalari va uning o‘ziga xos xususiyatlari nazarga olinib, hozirga kunda har bir sohaga tegashli tanqid bir-biridan farq qilinadi. Bunga teatr tanqidi, kino tanqidi va boshqalarni misol tarzida keltirish mumkin. San’atning sohalaridan biri bo‘lmish adabiyot bilan bog‘liq bo‘lgan tanqid – adabiy tanqid deb nomlanadi. Chunki adabiy tanqidning qiziqish doirasini so‘z orqali o‘ymakorlarcha tasvirlash san’ati hisoblangan adabiyot tashkil etadi.
Adabiy tanqid, bir tomondan, badiiy tanqidning shakllaridan hisoblansa, o‘ziga xos xususiyati – adabiy uning qiziqish doirasi bo‘lishi nuqtai nazaridan adabiyotshunoslikning muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va adabiy jarayon taraqqiyotiga o‘zining hissasini qo‘shuvchi qismlaridan biri hamdir.
Badiiy asar yoki umuman badiiy ijod adabiy tanqidning, adabiy-tanqidiy qarashlarning vujudga kelishi sababi bo‘lib, natija – adabiy tanqid, o‘z navbatida, badiiy ijodning taraqqiyoti sababiga aylanadi, shunday qilib, ular o‘zaro aloqaga kirishadilar.
X asrlardan boshlangan Sharq Uyg‘onishi davri xususiyatlari va o‘sha davr adabiyotshunosligidagi yangi, takrorlanmas asarlar ijod qilish haqidagi nazariy talab "Panj ganj” singari dostonlar turkumini maydonga keltirib, badiiy ijodni janriy rang-baranglikka intilishga rag‘batlantirgan bo‘lsa, "Panj ganj”, o‘z navbatida, keyingi asrlarda baynalmilal badiiy hodisaga aylangan Xamsa yozish ma’nosini va uning turli yo‘sinlarda davom etishini belgiladi.
Bu fikrlar badiiy ijod hamda adabiy tanqid va adabiyotshunosliknnng mustaqilligini inkor etmaydi. Zero ularning har biri hayotni tadqiq etishga o‘ziga xos tarzda yondoshadi, o‘ziga xos tarzda fikr-u mulohaza yuritadi. Agar badiiy ijod hayotni timsol (obraz) orqali aks ettirsa, adabiy tanqid uning qandayligini tekshiradi, adabiyotshunoslik esa bu timsol (obraz)ning tarixiy va tadrijiy taraqqiyoti qonuniyatlarini belgilaydi. Shu jihatdan ijodiylik ularning hammasi uchun ham xos xususiyatdir.
O‘tmish (ba’zan hozir ham) badiiy asar haqida ikki xilda – og‘zaki va yozma tarzda – fikr bildirishni uchratish mumkin.
Badiiy asarning ilk yaratuvchisi xalq bo‘lganidek, bunday asarlarga birinchi bo‘lib o‘z munosabatini bildiruvchi ham xalqning o‘zidir.
Hayotning turli tomonlarini, jumladan, kishilarni, ularning tabiiy ofatlarga, tashqi va ichki dushmanlarga qarshi kurashini, hayot uchun, ozodlik uchun qahramonlik ko‘rsatganligini, fazilati va ruhiy holatini ifoda etuvchi asarlarning maydonga kelishi va xalqning bu asarlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri munosabatda bo‘lishi – asarlarda tasvirlangan hodisa-voqealarni ma’qullashi, ulardan zavqlanishga yoki, aksincha, ulardan qoniqmaganligi tabiiydir. Demak, badiiy asarning paydo bo‘lishi bilan unga baho berish ham, uning qimmatini belgalash ham (qanchalik oddiy bo‘lishidan qat’i nazar) yuzaga kelgan. Bunday fikrlar xalq shoirlari, baxshilari asarlarini eshitganlar tomonidan og‘zaki tarzda ifoda etilgan. Badiiy asar haqida bu tarzda fikr bildirish to‘g‘risida ma’lumotlar unchalik ko‘p bo‘lmasa-da, ammo bizgacha etib kelgan ayrim faktlar bu an’ananing qadimiyigidan guvohlik beradi. Jumladan, Fozil Yo‘ldoshning "Sanobar", "Farhod va Shirin" dostonlarini eshitgan xalqning baxshiga o‘z taassurotlarini bildirganligi fikrimizni tasdiqlaydi.
"Sanobar" dostonini eshitganlar sevimli baxshisiga murojaat qilib, "bizga yig‘loqi kishilar to‘g‘risida emas, balki odamni ruhan tetik qiluvchi, qahramonlik va ezgulikka boshlovchi kishilar haqidagi dostonlarni ko‘proq aytsangiz",-deganida; Baxshining Farhod va Shirin haqidagi qissani qahramonlarning vafot etishi bilan emas, balki murodu maqsadiga erishib, to‘y-u tamosho bilan yakunlash to‘g‘risidagi mulohazalarida katta haqiqat ko‘rinadi. Zero, bu hodisada doim umid bilan yashagan xalqning badiiy asarga baho berish mezoni ham oydinlashadi.
Xalq og‘zaki ijodining asrlar davomida saqlanib, bizgacha yetib kelgan go‘zal namunalarida ana shunday munosabatning ta’siri shubhasizdir.
Xalq ommasining badiiy asarlarga og‘zaki tarzda munosabat bildirish an’anasi turli shakllarda asrlar osha davom etdi. Keyinchalik esa yozma adabiyot namoyandalari ham o‘z mushoira va adabiy anjumanlarida undan foydalandilar. Bunday holatning mavjudligi yozma yodgorliklarda ham qayd qilingan. Jumladan, Alisher Navoiyning "Xamsat ul-mutahayyirin", "Majolis un- nafois", Ali Safiy ibn Husayn Voiz Koshifiyning "Latoif va tavoif", Xondamirning "Makorim ul-axloq", Vosifiyning "Badoye ul-vaqoye’" kabi asarlarida mazkur masalaga doir qimmatli dalillar keltiriladi. Masalan, Salmon Sovajiy va Ubayd Zokoniy o‘rtasidagi mutoyiba, o‘zbek shoiri mavlono Lutfiy va Abdurahmon Jomiy orasidagi musohabalar, Mavlono Lutfiy va yosh Alisher Navoiy o‘rtasidaga suhbatlarning tasviri va hokazo. Bulardan Xondamirning "Makorim ul-axloq" asariga kiritgan hikoyasi nihoyatda muhimdir.
"Mavlono Lutfiy,- deb yozadi Xondamir,- so‘z lutfida yagonai davron edi. Undan ilgari hech kim turkiy tilda she’rni undan yaxshiroq ayta olmagan. Oliy hazrat (Navoiy — B. V.) yoshlari endigana to‘lib, yigitlik davri boshlangan paytlarda, bir kuni Lutfiy xizmatiga bordi. Lutfiy o‘z nozik fikrlaringizning natijalaridan yuzaga chiqqan bir g‘azalni o‘qish bilan bizni bahramand qilsangaz, deb iltimos qildi. Ul hazrat bir g‘azal o‘qidi. Uning matlai mana shu:

Orazin yopg‘och, ko‘zimdin sochilur har lahza yosh,

Bo‘ylakim, paydo bo‘lur yulduz, nihon bo‘lg‘ach quyosh.

Mavlaviy janoblari (Lutfiy) bu alangali g‘azalni eshitish bilan hayrat dengiziga cho‘mib, shunday deydi: "Volloh, agar muyassar bo‘lsa edi, o‘zimning o‘n-o‘n ikki ming forsiy va turkiy baytimni shu g‘azalga almashtirardim va buning yuzaga chiqishini zo‘r muvaffaqiyat hisoblardim".

Bu lavha Mavlono Lutfiy va Alisher Navoiylarning bizga ma’lum asarlarida qayd qilinmagan. Bir suhbatda og‘zaki tarzda bayon qilingan mulohaza og‘izdan-og‘izga Xondamirgacha yetib borgan va u muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bu musohabani o‘z asariga kiritib, uning bizgacha yetib kelishida katta xizmat qilgan. Ana shu tufayligina Alisher Navoiyning yigitlikka qadam qo‘ygan vaqtlardayoq zamonasining mashhur shoirlari e’tiborini jalb etib, tahsinlarga sazovor bo‘lgani bizga oydinlashadi. Demak, yozma adabiyot namoyondalarining u yoki bu asar, she’r va bayt to‘g‘risida mushoira va anjumanlarda, suhbat va uchrashuvlarda og‘zaki bayon etgan mulohazalari ancha asosli va foydali ekani ma’lum bo‘ladi. Afsuski, bunday mushoira va suhbatlar hamma vaqt ham qog‘ozga tushirilib, tarix va avlodlar uchun saqlangan emas. Shuning uchun bu masalaga daxldor har bir dalil qiymatli va mo‘tabardir.
Biz yuqorida yozma manbalarda adabiy-tanqidiy qarashlarning qorishiq tarzda ifodalanganligini ham uqtirgan edik. Shu tufayli o‘tmishda adabiy-tanqidiy qarashlar, she’r va shoirlik haqidagi mulohazalar tarixiy yodnomalarda, esdalik tipidagi asarlarda, devonlarga yozilgan debochalarda, manoqib-holatlarda, kichik lirik janrdagi asarlarda, dostonlarning maxsus boblarida, tazkiralarda, aruz, qofiya, badoye’ va sanoye’ga doir risolalarda, ba’zan esa umuman ilmi adab deb atalmish ilmlar turkumiga bag‘ishlangan kitob va lug‘atlarda bayon etilgan.
Bularda she’r va she’riyat ilmiga doir nazariy masalalar muallifning dunyoqarashi, falsafiy-ijtimoiy va badiiy tafakkuri doirasida turli yo‘nalish va ko‘lamda qo‘yilar va hal qilinar yoki shunga intilish ko‘zga tashlanib turar edi. Ko‘rinadiki, o‘tmishda adabiy-tanqidiy qarashlarni ifodalash uchun turli xildagi adabiy va ilmiy manbalardan foydalanib kelingan.
Shuning uchun o‘tmish adabiyotshunosligi va adabiy tanqidining ifodalanish "janr"larini ularning mohiyatiga qarab ikki guruhga ajratish mumkin:
I. Bavosita "janr"lar, ya’ni aslida adabiyotshunoslik va adabiy tanqidga bag‘ishlanmagan asarlarda she’r va shoirlik, shoirlar hayoti va ijodiga doir fikrlarning keltirilishi.
Bu guruhga: 1) Faxriya; 2) Sheriy parchalar — g‘azalning ayrim baytlari, qita, soqiynoma, kichik masnaviy; 3) Ilmi adabga bag‘ishlangan asarlar; 4) dostonlarning ayrim boblari; 5) tarixiy va tarixiy-esdalik asarlar; 6) nasihatnomalarni kiritish mumkin.
II. Bevosita "janr"lar, ya’ni adabiyotshunoslik va adabiy tanqid masalalaridan bahs yurituvchi asarlar guruhi. Bu guruhga: 1) Tazkira; 2) Manoqib-holatlar; 3) Aruz, qofiya va she’riy san’atlarga bag‘ishlangan risolalar; 4) Debocha; 5) Ro‘znoma va oynomalarda (XIX asrning II yarmi va XX asrning avvali) e’lon qilingan taqriz va ixcham maqolalarni kiritish mumkin.
Ikkinchi guruhga kiritilganlarni o‘tmish adabiyotshunosliga va adabiy tanqidning maxsus janrlari sifatida qarash mumkin.
Adabiyotshunoslik va adabiy-tanqidiy qarashlarning yuqorida eslatilgan "janr”larda ifodalanishiga diqqat qilinsa, unda o‘tmish adabiyotshunosligi va adabiy tanqidiy qarashlari, bir tomondan, badiiy so‘z - adabiyotning vazifasi, tasvir uslubi, tamsollar mohiyatiga doir fikrlarni, ikkinchidan, she’riyat nazariyasiga doir mulohazalarni (aruz, qofiya, badiiy san’atlar), uchinchi tomondan esa adabiyot tarixi, adabiy jarayon, shoirlar tarjimai holi haqida (tazkira, manoqib-holotlar va hokazo) ozmi-ko‘pmi o‘ziga xos tarzda fikr yuritgani ko‘zga tashlanadi. Shuning natijasida ham adabiyot tarixi va uning taraqqiyoti jarayonini o‘rganish, ya’ni tarixiy-adabiy yo‘nalishdagi o‘ziga xos tadqiqotlar va ham badiiy ijod taraqqiyotining xususiyatlari haqida maxsus nazariy asarlar maydonga kelgan. Bunday hol o‘tmish adabiyotshunosligi va adabiy-tanqidiy qarashlarining taraqqiyotidagi yo‘nalishlar ko‘lamining kengligidan dalolat beradi.
Bu o‘rinda shuni qayd qilish joizki, o‘zbek xalqi uzoq asrlar davomida qardosh forsigo‘y va turkigo‘y – tojik, ozarbayjon, afgon, eron xalqlari va Hindiston bilan yaqin munosabatda bo‘lgani kabi uning adabiyotshunoslik va adabiy-tanqidiy qarashlarida ham ana shunday ilmiy-ijodiy hamkorlik ko‘zga tashlanadi. Shuning uchun bu hayotiy holatni nazarda tutib, forsiy va turkiy (ozariy) tillarda yaratilgan manbalarga ham murojaat qilinadi va, shunday qilib, ilmiy tafakkur bobidagi an’anaviy hamohanglik, biri biriga ustoz, biri biriga shogird bo‘lganlik tarixi zarvaraqlariga ham nazar tashlanadi.
Quyida adabiyotshunoslik va adabiy-tanqidiy qarashlarni ifoda etuvchi "janr"lar haqida muxtasar so‘z yuritiladi.
BЕVOSITA "JANR"LAR GURUHI:
1. Faxriya. O‘rta Osiyo xalqlari adabiyotida shu nomda adabiy janr mavjud bo‘lmasa-da, ammo adabiy-tanqidiy qarashlarni ifoda etish vositalaridan biri sifatida faxriya qo‘llaniladi. Odatan, faxriya kichik she’riy janrlar yoki dostonlar ichida kelib, unda muallif, bir tomondan, o‘z ijodiyotini biror mashhur shoir ijodi bilan tenglashtirsa, ikkinchi tomondan o‘z she’rlarining qiymati va ahamiyatiga ham ishora qiladi. Shuni ham uqtirish lozimki, badiiy ijodning ulkan namoyandalari faxriyaga murojaat etganda qech kimni kamsitmasdan o‘z ijodlarini mag‘rurona namoyish etmasdan, boshqa shoir ijodining qiymati va ahamiyatini e’tirof etgan holda o‘z she’riyatlari to‘g‘risida ham faxrlanib so‘z yuritganlar. Jumladan, malik ul-kalom Mavlono Lutfiy badiiy san’atkorlikda shuhrat topgan va uning zamondoshi Abdurahmon Jomiy tomonidan "Bahoriston" asarida "shoiri faseh” - o‘ynoqi va go‘zal so‘z ustasi deb baholangan Salmon Sovajiy (XIX asr) asarlarining‘ san’atkorlik namunasi ekanini e’tirof etgan holda o‘z she’rlarining badiiylikda Salmon Sovajiyning g‘azallaridan qolishmasligini ta’kidlaydi:
Qiling tahsin bila, Lutfiyni dilshod,
Ki rangin she’ri Salmondin qolishmas.
Bunday holni ko‘pgina shoirlar, jumladan Alisher Navoiy va Zahiriddin Bobur ijodida ham uchratish mumkin.
Alisher Navoiy otaxoni Sayid Hasan Ardasherga yo‘llagan masnaviy nomasida Firdavsiy va Nizomiy, Ganjaviylarning ijodini yuksak tarzda baholash bilan birga o‘z ijodi haqida shunday deb aytgan edi:
Men ul menki to turk bedodidur,
Bu til birla to nazm bunyodidur.
Falak ko‘rmadi men kabi nodire,
Nizomiy kibi nazm aro qodire.
Alisher Navoiy bu faxriyada Nizomiy Ganjaviyni "nazm aro qodir" bo‘libgina qolmay, balki bunday shoirni falak ko‘rgan emas, uning ijodi takrorlanmas badiiy kashfiyot demoqchi va, shuning bilan birga, o‘zini ham unutmaydi. Turkiy tilda ijod qilishda nodir ekanini shoirona tasvirlaydi. Bobur esa o‘zining bir baytida fors - tojik adabiyotining ulkan namoyandasi shirinsuxan Sherozlik Hofizni, san’atkor shoir Salmon Sovajiylarni badiiy so‘z ustalari sifatida e’tirof etib, agar mening she’rlarim bu shoirlarning vatani Fors va Iroqi Ajamga yetib borsa, Hofiz ularni yodlab oladi, Salmon esa ma’qullaydi, degan fikrni ifoda etadi:
Iroqu Fors gar yetsa, sening bu she’ring, ey Bobur,
Ani hifz etgusi Hofiz, musallam tutqusi Salmon.
She’rdaga juda nozik tomon shundaki, Bobur o‘z she’rlarining mazmunan yuksalishini "Hofiz ularni yodlab oladi" tarzida, badiiy jihatdan barkamolligani esa "Salmon ma’qullaydi” tarzida faxr bilan zslatmoqda.
Ma’lumki, Hofiz Sheroziy go‘zal va mazmunan yuksak asarlar muallifi sifatida tanilgan bo‘lsa, Salmon badiiy san’atkorlik bilan asar yaratishda tengsiz shoir edi. Demak, ana shunday mashhur ustozlar Zahiriddin Bobur she’rini yodlar yoki ma’qullar ekanlar, bu she’rlarning ham yuksak mazmunli va san’atkorlik bilan yaratilganligiga faxr bilan qilingan ishoradir. Ko‘rinadiki, Bobur o‘z baytida, bir tomondan, mashhur o‘tmishdoshlarini e’tirof etadi, ikkikchi tomondan esa o‘z she’rlari- bilan odob va nazokat doirasida faxrlanadi.
Xuddi shunday nazokat va odob bilan ish tutish XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida yashab ijod etgan shoir Humuliyda ham ko‘zga tashlanadi. U bir baytida Alisher Navoiyning shuhratiga ishora qilib, o‘zining she’riyat bobidagi san’atkorligini ham uqtirib, yozadi:
Gar Navoiy lutfidin bo‘ldi Xuroson bo‘ston,
Toza she’ringdin Humuliy, mulki Turon bo‘ldi bog‘.
Yaxshi niyat bilan aytilgan bunday faxriyalar san’atkor shoirning shuhratini, mahoratini tan olish bilan birga ulardan ijodiy madad istash, ular ijodiyotining ibrat va namuna ekanini ta’kidlashni ham nazarda tutadi. Ana shu jihatdan olib qaraganda. faxriyada, garchi umumiy tarzda bo‘lsa-da, biror bir shoir ijodiga ma’lum munosabatni bildirish, ularni targ‘ib qilish maqsadi ham ifoda etiladi..
Shuni ham eslatish joizki, xolis niyatli shoirlar faxriyadan unumli va yaxshi maqsadda foydalaiib, o‘tmishdagi yoki zamondoshlari bo‘lmish so‘z san’atkoriga ehtiromlarini, ularga tenglashish orzusini ifoda etgan bo‘lsalar, ayrim shoirlar esa faxriyani mashhur so‘z san’atkorlarini kamsitish orqali o‘zlarini manmanlik bilan ulardan ustun qo‘yish vositasiga aylantirishga ham uringan edilar.
Masalan, XIX asrning birinchi yarmidagi adabiy oqimning vakillaridan bo‘lmish Fazliy “o‘z asrimning Nizomiysi, Jomiysi va Navoiysiman”,—deb da’vo qilib chiqadi:
Manam Fazliy nomvar dar zamon,
Nizomii asri xudam dar suxan.
Ba guftor doram zi Jomy nishon,
Ba ash’ori turky Navoy bayon.
Mazmuni:
Men zamonning mashhur Fazliysiman,
So‘zda asrning Nizomiysiman.
So‘zlashda Jomiydan nishonim bor,
Turkiyda ash’orim Navoiy bayon.
Shu davrning Mushrif taxallusli shoiri esa zamondoshlaridan ham o‘tib ketib, mashhur Zahiriddin Boburni ro‘y-rost kamsitadi va tahqirlaydi:
Ahli Bobur kay rasad dar poyai she’ri Amir,
Darki sad sulton Husayn omad kucho dar fahmi on.
Bunda Mushrif "Amir Umarxon she’rlarini tushunishga Boburning aqli yetmaydi, yuzta Sulton Husayn Boyqaro bo‘lsa ham ularning ma’nosini chaqa olmaydi"— deyishgacha yetib boradi.
Bunday hol maddohliknnng naqadar zararli ekanligining nishonasidir. Qo‘qon xoni Umarxon Amiriyning maddohi Mushrif o‘z "oliyhazrati"dan kattaroq ulush olish uchun jahonshumul ijodiyot egasi Zahiriddin Boburni kamsitishdan ham qaytmaydi. Baholanki, xuddi shu davrda Bobur nafaqat Sharqda, balki G‘arbda ham shuhrat taratgan, asarlari ingliz tiliga tarjima qilinayotgan edi.
Xolis niyatli adabiyot namoyandalari va xalq ommasi yo‘qoridagidek shoirlarning manmanligi, odobsizligini qoralaganlar. Jumladan, XVII asrda yashagan Niyoziy taxallusli bir shoir o‘zini zamonasining Xusrav Dehlaviysi deb da’vo qilgani, Abdurahmon Jomiyni esa mensimaganligi uchun Samarqand she’riyat muxlislari uni shahardan quvib yuborganlar va qaytib kelishiga yo‘l qo‘ymaganlar. Natijada bu shoirnamo shaxs Afg‘oniston va Badaxshonda sarson-sargardon bo‘lib yurgach oxirida Hindistonning Tatta shahriga borishga majbur bo‘lgan ekan.
Shunday qilib, faxriyada shoirlar haqida muxtasar tarzda turli mavqedan turib umumiy fikr yuritish ko‘zga tashlanadi. Bu hol adabiy qarashlar o‘rtasidaga qarama-qarshilikning faxriyada ham in’ikos etilganligidan guvohlik beradi.
2. She’riy parchalar. Bunday ibora ostida adabiy-tanqidiy asarlarning turli kichik she’riy shakllarda ifoda etilishi nazarda tutiladi. Shoirlar o‘z salaflari, zamondoshlari, ularning asarlariga bo‘lgan munosabatlarini hamda umuman she’r va shoirlikka doir tushunchalarini g‘azal, qit’a, kichik hajmdagi masnaviy, qit’a, soqinoma va shunga o‘xshash janrlarda ham ifoda etardilar. XIV asr namoyandasi Sayfi Saroyining kichik masnaviysi, Alisher Navoiyning "Xazoyin ul-maoniy" sidaga qit’a na soqinomasi, keyinchalik Munis, Maxmur, Komil, Furqat kabi shoirlar tomonidan turli janrlarda yaratilgan asarlar aytilganlarga misol bo‘la oladi. Jumladan, Alisher Navoiy "Xazoyin ul-maoniy’’sidaga soqinoma bu jihatdan diqqatga sazovordir. Shoir umrining oxirida yozilgan bu asar an’anaviy soqinomalar doirasini kengaytiradi, uni ma’lum ma’noda she’riy esdalik darajasiga ko‘taradi. Xuddi shu munosabat bilan unda zamonasidaga shohu shohzodalar, shoiru adiblar to‘g‘risida alohida-alohida so‘z yuritilgan. Shoirlardan Hasan Ardasher, Shayxim Suhayliy, Tufayliy va boshqalar haqidagi bo‘limlarda Alisher Navoiy o‘sha mualliflar bilan bo‘lgan munosabati va ular ijodiyotining muhim tomonlarini bayon etadi. Fikrimizning dalili sifatida soqinomaning 22, 23, 26-bo‘limlarini eslatishimiz mumkin.
Alisher Navoiy soqinomaning 22-bo‘limida;
Sa’diyu Xusravu Salmonu Kamol,
Kim edi har biri beshibhu misol.
Garchi charx etti barin mutavori,
Sen alar o‘rnidadursen bori, -
deb, Shayximbek Suhayliy va uning bilan bo‘lgan munosabatlarini yoritsa, 26-bo‘limida esa ustodi va otaxoni Sayid Hasan Ardasher to‘g‘risida so‘z yuritib, ularning shaxsiy fazilatlari va ijodiyotlari ibratbaxsh ekanligini ta’kidlaydi, 23-bo‘limda shoir Tufayliy haqida bahs yuritib, uning qasida sohasida qo‘lga kiritgan muvaffaqiyatlarini qayd qilib, uning kamchiligi sifatida kam yozishiga ham ishora qilib o‘tadi:
Kam demak so‘zni hunar keldi mudom,
Sanga lekin bu erur aybi tamom.
Shunday qilib, Alisher Navoiy soqinomaning ma’lum bo‘limlarida zamonasidagi ayrim shoirlarning tarjimai holi va ijodiy faoliyati haqida ma’lumotlar beradi, ularga bo‘lgan munosabatini bildiradi. Agar biz soqinomadagi ma’lum shoirlarga bag‘ishlangan bo‘limlarni Sayfi Saroyining kichik masnaviysida shoirlik haqida umumiy tarzda bayon etgan fikrlari bilan chog‘ishtirsak, unda adabiy-tanqidiy qarashlarning XV asrda qanchalik ilgarilab ketganini, umumiylikdan fardiylikka tomon siljiganini, alohida shoir va uning ijodi haqida mulohaza yuritilganini ko‘ramiz. Bunday hol keyingi asrlarda ham davom etib, yana yangi xususiyatlarni, jumladan hajviylikni ham (masalan, Maxmurning "Amakim" she’ri hamda Fazliyning she’rlari) qamrab oladi. Natijada kichik hajmdaga parchalarda she’r va shoirlik haqidagi ikki mafkuraning aqidalari ifodalana borib, u ham adabiy-tanqidiy qarashlarning g‘oyaviy kurash maydoniga aylanadi. Shu jihatdan qaraganda xolis adabiy oqim vakillarining bu sohadagi xizmatlari diqqatga sazovordir. Chunki ular bunday she’rlarda, bir tomondan, o‘zlarining badiiy qarashlarini, u yoki bu shoir, uning ijodiga bo‘lgan munosabatlarini bildirib, adabiy-tanqidiy qarashlarni ifoda etish janrlarini boyitgan bo‘lsalar, ikkinchi tomondan, noxolis adabiy oqim va uning namoyandalari ijodining mohiyatini fosh etdilar.
Aytilganlarni Shermuhammad Munisdan olingan ayrim misollar bilan dalillamoqchimiz.
Munisning devonida "she’r” va "shuaro" deb atalgan she’rlar bor. Bulardan birinchisi she’r va uning mohiyatiga bag‘ishlangan bo‘lib, ikkinchisida zamonasidagi xolis shoirlarning achchiq taqdiridan bahs yuritilgan.
Diqqatga sazovor joyi shundaki, Munis "She’r” deb nomlangan qit’asida she’rni qanday tushunajagi va uning ijtimoiy vazifasi xususida so‘z yuritadi:
She’r ul tig‘i dudamdurkim, jahonni fath etar,
Chekmayin lashkar gar olsa ilgiga har podshoh.
She’r ul ne’mat erurkim, har necha bazl etsalar,
Lazzati ortar, dag‘i qadrig‘a topmas nuqs roh.
She’r ul mahkam imoratdurki, seli hodisot,
Aylamas, har necha bo‘lsa tund, bunyodin taboh.
Har kishi kim xotami she’r uzra oti tutsa naqsh,
Madhi beshak, shahdi shuhrat boshig‘a bo‘lg‘ay kuloh.
Balki she’r afzaldurur farzanddinkim, she’rni,
Nasli boqidin baholig‘dur, der ahli intiboh.
She’rdin topmog‘lig‘ig‘a Sanjaru Sulton Husayn,
Nomi boqiy - Anvariy birla Navoiydur guvoh.
Yozdi Firdavsiy aning otig‘a chun "Shohnoma"ni,
O‘tti gardundin livoyi shuhrati Mahmud shoh.
Bas erur vojib senga aylab hamisha tarbiyat,
Menki Munisman meni qilmoq Navoiy dastgoh.
To‘g‘ri, bunda shoirning aqidasi to‘laligicha bayon etilmagan. Ammo qit’a imkoniyati va o‘z zamonasi tushunchasi doirasida she’rni o‘tkir tig‘ga, lazzatli ne’matga, mustahkam imoratga o‘xshatish orqali uning ijtimoiy hayotdaga mavqeini belgalashga intilish, haqiqiy she’r shoir nomini abadiy qoldirajagani ta’kidlash diqqatga sazovordir. Qizig‘i shundaki, shoir she’rni vayronalik va o‘lim keltiruvchi urushga qarama-qarshi qo‘yadi, uni o‘sha zamondaga keng xalq ommasi uchun nihoyat qadrli bo‘lgan lazzatli ne’mat bilan tenglashtiradi. Bunda shoir, bir tomondan, she’rning g‘oyaviy qurol ekanligini uqtirsa, ikkinchi tomondan uning ma’naviy oziqaligiga ishora qilmoqda. Demak, shoirning tushunishicha, haqiqiy she’r ijtimoiy hayotda muhim mavqe’ga ega.