Ызбекистон Республикаси Олий ва Ырта махсус Таълим Вазирлиги

(E_A)₀ – moddaning organik eruvchidagi eruvchanligi
(E_A)_c – moddaning suvdagi eruvchanligi
Ekstrakciyaning asosiy kattaliklaridan biri ajralib chiqish darajasi (omili (faktor ёki stepen izvlecheniya)).

_{R } nA
nA_
n (A) – organik fazadagi moddaning miqdori.


(5)

n(A)_ν – moddaning suv fazasidagi boshlanғich miqdori.
n(A) = [A]₀  Vо (6)

A
n(A)_u = C ⁰  Vc = [A]oVо + [A]cVc (7)

A
C ⁰ – A moddaning boshlanғich konsentratsiyasi.
(5) formulaga (6) va (7) formuladagi qiymatlarni qo’yib surat va mahrajini [A]_cV_c a bo’lib chiqsak.

_{R } A₀V_0
 A_{0 }   _1
 Д _ Д
(8)

A₀V₀  A_cV_c
A_c
A ₀
A_c
 V_c V₀
Д  ^Vc
V₀

Д  ¹
r

r  ^Vc
V₀

8. 
   tenglama bir va bir necha marta ekstraciyalash jarayoni uchun ajralib chiqish darajasini Hisoblash formulasidir. Bir marta ekstrakciyalagandan keyin,
   

C_A⁰V_c = [A₁]V₀ + [A₁]_cV_c (9)
1 - ekstrakciyalash darajasi.

8. 
   ni (1) tenglamaga qo’yib [A₁]_c ga nisbatan Hisoblasak:
   

С ⁰V  DA  V
 A  V
bu erda

  
А C


C ⁰  V _
1 _C 0


_C 0
1 _C C

8. 
   kelib chiqadi.
   

A_{1 c}
A c
ДV₀  V_c
A
Д_r  1

Shu formula yordamida ikkinchi marta ekstrakciyalagandan keyin ajralib chiqєan modda miqdori:

  
A₁ _{c  C} ⁰

8. 
   

A_{2 c}
Дr  1
A
Д_r  1²

m marta ekstrakciyalagandan keyin ajralib chikan modda miqdori:

C

0

m
A_m _c  _ ^A _

8. 
   

bundan,
Д_r  1



C
0

lg
A

m 
A_m _c

lgД _r  1

8. 
   

(13) tenglamada berilgan ajralib chiqish darajasiga etishish uchun necha marta ekstrakciyalash kerakligini Hisoblab olish mumkin. Masalan: 99% modda suv fazasidan ekstrakciyalanishi uchun

2
m  _{ }
Д_r = 1;
m  ²  7
marta

Д_r = 5;
lg Д_r  1


m  ²  2,6
0,78
0,3

marta ekstrakciyalash kerak ekan.

Ajralib chiqish darajasi m marta ekstrakciyalash uchun (5) va (12) tenglama quyidagicha Hisoblab topiladi:

C ⁰V
 A V
C ⁰V ₁

_{R } A c
^{m c}  1 
^{A c}  1 
(14)

^m C ⁰ V
Д  1^m  C ⁰ V
Д  1^m

^{A c} r A c r

m = 1, r = 1 unda,
R₁ 
Д
Д  1

Ikki moddani ajratishida - ajratish koefficienti amaliy ahamiyatga ega,
  ^{Д А}
Д _В
χ. = 1 bo’lsa ajratish mumkin emas
χ - ning qiymati 1 dan qancha ko’p farq qilsa, ajratish sharoiti to’ғri
bajariladi. Ajratib olishni harakterlovchi kattaliklardan yana biri boyitish omili

0
bundan, boyitish omili,
nB _{ S} nA
nB₀


^{A/ B} nA

^SA / B
_ nB nA₀ nA nB_0
 R_B
R_A


(15)

ekstrakciya natijasida ajratiladigan moddalar miqdorinning nisbati boshlanғich eritmadagi moddalar miqdorlarining nisbatidan necha marta ko’payganligini harakterlaydi.
Boyitish omilli bilan taqsimlanish koefficienti va boshqa qiymatlar
orasiddagi boғlanish (15) formulani (14) formulaga qo’yish bilan topiladi
Д _Вr  1^m  1 Д _Ar  1^m

^SA / B ^ _Д
m = 1, r = 1 bulganda
_Ar  1^m  1 Д
_B r  1^m
(16)

Masalan:


^SA / B ^
Д_В Д _А  1


Д _А Д_В  1


(17)

D_A = 10⁴ bo’lsa, ajralish koefficienti
χ = D_A/D_B = 10⁴/0,1 = 10⁵ katta qiymatga ega bo’ladi. Boyitish omili (17) formulaga nisbatan Hisoblanganda
0,110⁴  1


^{SA / B } 10⁴ 0,1  1 ^{ 0,1}
Huddi shu qiymatda ajralish koeficienti. χ = 10⁵ taqsimlanish koefficienti D_A = 10² va D_B = 10^-3, bo’lganda boyitish omili
10^3 10²  1 _3
^{SA / B } 10² 10^3  1^{ 10}
bu qiymatga teng oldingiga nisbatan 2 marta kichik. Unda A modda organik erituvchiga 99% o’tadi, V modda esa faqat 0.1% o’tadi.
Demak, boyitish faktori atratish koefficientiga nisbatan moddalarning ajralish ehtimolligini to’ғri harakterlaydi.

11. Ekstraksiya analiz usulining ishlatilishi va afzalliklari

Bu usul yordamida asosiy komponentlarni qo’shimchalardan tozalash va koncentrlash (boyitish) mumkin. Har bir modda ёki ionni ekstrakciyalash uchun o’ziga hos ekstragentlar ishlatiladi. Masalan: Fe³⁺, Al³⁺, Mn²⁺ ionlari hloroformda 8-oksihinolin bilan pH ning turli qiymatlarida ekstrakciyalanadi. Fe+3(pH=2-10),

Al³⁺(pH = 4,5-11), Mn²⁺(pH = 6,5-10). Amalda Fe³⁺(pH = 2,5-3), Al³⁺(pH = 5),
Mn²⁺(pH = 10). Huddi shunday ekstrakciya usulidan sanoat miqёsida keng foydalanib, o’simliklardan tabiy birikmalar, masalan, moy, efir moylari, oziq-ovqat bo’ёqlari, glyukozidlar, alkaloidlar, zamburuғlardan: antibiotiklar, turli dori – darmonlar va boshqalar ajratib olinadi.
Afzalliklari:

1. 
   o’tkazish vaqtini qisqaligi;
   
2. 
   cho’ktirish usuliga nisbatan ionlarni ajratish qulayligi;
   
3. 
   analiz sezgirligini oshirish maqsaddida eritmaning boytilganligi;
   
4. 
   kimyoviy hossalari bir-biriga yaqin bo’lgan (tarkibiy tuzilishi, qaynash harorati va boshqa) moddalarni ajratish;
   
5. 
   moddalarni miqdorini aniqlashda spektral-ekstrakciyalash, polyarografik-ekstrakciyalash, fotometrik - ekstrakciyalash usullaridan foydalanish mumkin.
   

12. Asosiy ekstragentlar

Ekstrakciyada ishlatiladigan asosiy ekstragentlar ikkiga bo’linadi: Suvga nisbatan engil va suvga nisbatan oғir:

1. 
   suvga nisbatan engil ekstragentlarga benzol, toluol, spirtlar (butil, amil, izoamil), Efirlar (dietilefir, izopropilefir) va boshqalar misol bo’ladi;
   
2. 
   suvga nisbatan oғir ekstragentlarga hloroform, uglerod sulfid, tetrahlor metan va boshqalar misol bo’ladi.
   

Ekstragentlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1. 
   erituvchiga nisbatan zichligi kichik;
   
2. 
   kimyoviy jihatdan inert;
   
3. 
   kam uchuvchan;
   
4. 
   portlamaydigan;
   
5. 
   oksidlanmaydigan;
   
6. 
   qayta ishlanadigan;
   
7. 
   arzon.
   

13. Tajriba mashg’ulotlari

1. - ish. Ekstrakciyalash uslubi.

Aralashmadan ёki o’simliklardan olingan moddalar aralashmasidan ma`lum bir moddani ekstrakciya qilish usuli bilan ajratib olish uchun, suvli aralashma ajratkich qadahga quyilib, unga olinishi kerak bo’lgan moddani erita oladigan va suv bilan aralashmaydigan erituvchilardan biri, masalan, dietilefir qo’shiladi va ajratkich varonkaning oғzi o’zining tiqini bilan bekitilib chayqatiladi va vaqt-vaqti bilan varonkaning quyish naychasi yuqoriga qaratilib, erituvchining buғlanishi natijasida hosil bo’lgan bosimni varonkaning jo’mragini asta-sekin ochish bilan chiqarib yuboriladi, so’ngra jo’mrak bekitilib aralashma yana chayqatiladi. Bunda suvdagi modda efirda erib suvdan efirga o’tadi. (ish mo’rili shkaf ostida bajariladi).
Ajratkich varonka shtativga o’rnatilib suyuqliklarning tinishini va ikki qavatga ajralishi qo’yiladi. Shundan so’ng ajratkich varonka oғzidagi tiqin olinadi va jo’mrak ochilib, pastki suvli qavat biror idishga quyib olinadi, yuqorigi qavat (efirli ekstrakt) esa boshqa idishga quyib olinadi.
Shunday yo’l bilan moddaning suvdagi eritmasi bir necha marta erituvchi bilan ishlanib ma`lum bir modda suvli eritmadan ajratib olinadi. Agar suvli eritmadan biror moddani ajratib olishda dietil efir o’rniga hloroform ishlatilsa, hloroform suvdan oғir bo’lgani uchun u pastki qavatda bo’ladi. Ajratkich qadahdan hloroformli ekstrakt quyib olganda qadahda suvli eritma qoladi. Uni yana bir necha marta hloroform bilan ekstraciya qilib, modda ajratilib olinadi.
Ba`zi qattiq ёki qiёmsimon aralashmalardan biror moddani ekstrakciya qilib olishda ularni chinni hovonchada ezib, bir necha marta organik erituvchi bilan ishlab erituvchiga o’tkaziladi va filtrlab olinadi.

2.