Izohli diktant


Download 0.73 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/6
Sana14.02.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1196192
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
14-dars (2)

Nutqning tozaligi. Nutqning tozaligi deganda, nutqimizning adabiy til leksik 
me’yoriga muvofiq kelishi tushiniladi. Agar nutqimizda g‘ayritil unsurlari yoki
haqorat, qarg‘ish, so‘kish kabi noestetik so‘zlar bo‘lsa, uning tozaligi buzilgan 
bo‘ladi. Masalan, Duxungga o‘tirib qo‘ydingku, bratishka. (o‘zaro gaplardan.) 
Endi mamashamga kelsak, u kishi sovremeniylar, ifloslarni nenavidit, tak
shto,lishnix slov bo‘lmasin.(O‘tkir Hoshimov).

Darhaqiqat, namunali nutq hozirgi o‘zbek adabiy tili talablariga mos holda
tuzilgan bo‘lishi, turli til unsurlaridan holi bo‘lishi kerak. Bu masalaning tilga
oid tomoni bo‘lib, nutqiy tozalikning nolingvistik jihatlari ham undan kam
bo‘lmagan ahamiyatga ega. Jumladan, estetika, etika, mantiq talablariga rioya
qilmasak, o‘zimizni ma’naviy qashshoq, madaniyatsiz kishiga chiqarib
qo‘yishimiz hech nima emas. Shuning uchun nutqimizni doimo varvar
so‘zlardan, g‘ayritil unsurlaridan, tor doiradagi salbiy ma’noli so‘zlardan
tozalab borishimiz kerak.



To‘g‘ri, bunday so‘zlar tilimizda ishlatiladi. Chunki badiiy adabiyot tilida
dialektizm va varvarizmlar bilan ma’lum badiiy-estetik vazifani
bajarishi, muallifning ma’lum g‘oyasini, niyatini amalga oshirish
mumkin. Aytaylik, muallif milliy koloritni bermoqchi yoki asar
qahramonining qayerlik ekanligiga ishora qilishda, uning salbiy
xarakterini ochishda dialektizm va varvarizmlarga murojaat qiladi.
Shevaga oid so‘zlarning badiiy adabiyotda o‘rni bilan ishlatilishi
faqatgina maqsadga muvofiq bo‘lib qo‘lmasdan, badiiy tilimizning boyib
borishiga, umumxalq tilidagi ayrim unsurlarning saqlanib qolishiga
xizmat qilishi ham mumkin. Misol, “So‘ri g‘ichirladi. Qudrat bobo 
damsar urdi. Yuzini silab qo‘yib, telpagini yechdi... Yana: - Qudrat bobo 
kecha-kechqurun qaytish qildilar. Bugun tushdan keyin chiqaramiz!” 
(N.Qobul) 



Matn va uning turlari

Ma’lum bir shaxs tomonidan ayrim voqea-hodisa, ko‘rinish, narsa-
buyumning izchil tasviri va tavsifi uchun tuzilgan gaplar sirasi
matndir.

Muallif matnni ko‘chirganda biror so‘z yoki bo‘lak tushirib
qoldirilsa, u ko‘chirmada ko‘p nuqta bilan almashtiriladi, aksincha,
biror so‘z yoki gap qo‘shilsa, u qavs ichida beriladi.

Matnda o‘zaro bog‘langan fikrlar tizmasida har bir yangi fikr yoki
yangi turdagi axborot xatboshi bilan boshlanadi.

Xatboshi matn rejasi bilan belgilanadi. Matn rejasi mo‘ljallangan
matnda berilishi lozim bo‘lgan asosiy fikrlar (ma’lumotlar) va
ularning tartibi (birin-ketinligi)dir.



Insonlar gap vositasida o‘zaro fikr almashadilar. Nutq jarayonida gaplar, 
odatda, alohida-alohida emas, balki o‘zaro bog‘liq holda bayon etiladi. 
Bir-biri bilan mantiqan uzviy bog‘langan gaplar matn hisoblanadi.

Bir necha gaplarning o‘zaro mazmuniy va grammatik bog‘lanishidan
tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikka ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga
nisbatan yirikroq yozma va og‘zaki nutq parchasi mikromatn
hisoblanadi.

Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil
topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiladi.




Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling