J a h o n w 2 sargitzasht a d a b iy o t I

282

tu s h u n tirg a n   edik.  H ozir  u larn in g   h a r  b iri  inqilob 
ilm ida  d ars  beruvchi  m uallim dan  ham   zo‘rroq. 
Ishonam anki,  bora-bora  y ig itlarin g iz  orasidan  ham 
ajoyib  inqilobchilar  yetish ib   chiqadi.
S u h b at  cho‘zilib  ketd i.  A slida  M ixail  Morozov 
bu  kecha  k o ‘p  n a rs a la rn i  ay tib   ulg urm o q ch i, 
Namoz  orqali  Z arafshon  dehqonlarining  betoqat 
u ray o tg an   to m irla rin i  «ushlab»  ko‘rib   d a rd in i  ham 
bilib  olmoqchi,  «dori-darm on»  tayinlam oqchi  edi.
A m m o  h a m m a sin i  b ir   oqshom da  ud d alab 
bo ‘lm as  edi.  V aqt  esa  allam ahal  bo‘lib  qoldi,  tong 
otib  kela  boshladi.
—  Namozboy,  endi  xayrlasham iz,  —  shoshilib 
o‘rn id a n   tu rd i  M ixail  M orozov,  —  ishonam anki, 
endi  tez-tez  uch rash ib   tu ram iz.
N am ozning  a ftid a n   k etg isi  yo‘q  edi.  0 ‘zi  uchun 
m utlaqo  yangi  bo‘lgan  fik r,  ju d a  ham   tu sh u n a rli 
bo ‘lm agan  m ulohazalar  yuki  u n in g   yelkasidan  bo- 
sib  tu rg a n d e k ,  shoshm asdan o‘rn id a n  tu rib   so‘radi:
—  M ixail  V asilyevich,  m en  nim a  qilay  endi. 
Qasoskor  y ig itla rim n i  ta rq a tib   yuboraym i?
—  Aslo  unday  qila  ko‘rm an g .  —  Yana  vaqt 
tig ‘iz  bo‘lib qolgani  uchunm i shoshilib g ap ira bosh­
ladi  M ixail  M orozov,  —  faq at  y ig itlarin g iz  o‘rtasi- 
da  inqilob  g ‘oy alarin i  kengroq  ta r g ‘ib  qilaylik 
dem oqchim an.  G ‘oyalarni  tash u v ch i  p a rtiy a   bilan 
aloqada  bo‘ling,  demoqchim an.  Siz,  ta k ro r  ayta- 
m an,  inqilob  yo‘liga  kirib  olgansiz.  F aqat  unin g  
qoro n g ‘i  so‘qm oqlarida  adashib  qolib  ketm aslik 
uchun  bu  yo‘lni  kunduzdek  yo ritu v ch i  g ‘oyalar 
bilan   qurollan in g ,  yo‘lingiz  ch arog ‘on  bo‘lad i... 
B izning  p artiy am izg a  a ’zo  bo‘lib  k irish   haqida 
o‘ylab  k o ‘rin g .  M a’qulmi?
—  M a’qul.
—  K eling  bo‘lm asa,  xay rlash ish   oldidan  o‘zbek- 
chasiga  yana  b ir  quchoqlashib  olaylik.  0 ‘zbekning 
sh u   o d a tin i  yax sh i  ko‘ram an.  B ir-b irig a  issiq 
b a g ‘rin i  baxshida  qilib  xayrlash ad i.  Qaynoq  qalbim 
ham isha  seniki,  degani  bu.  0 ‘zingizga  eh tiy o t 
bo‘ling.  Inqilob  sizdek  d o v yu raklarg a  ham isha 
m uh to j.  B uni  unu tm an g .
283

I I   b  o b
GESKET  J A N O B L A R I   D A R G 'A Z A B
P o lk o v n ik   Susanin  rah b arlig id a  y u rt  oralab 
borayotgan  jazo  o try ad i  ketm a-ket  q urolli  qarshi- 
likka  duch  kelayotganligi  haqida  politsiya  departa- 
m entiga,  g u b ern ato r  janobi  o liy larin in g   shaxsan 
o‘zlariga  oshig‘ich  axborotnom alar  kela  boshladi. 
B ir  to 'q n ash u v d a  jazo  o try ad id an   o‘n  b ir  kish in in g  
halok  bo‘lganligi  m a‘m u riy a tn i  ta sh v ish g a  solib 
qo‘ydi.
«D ah shat.  T a ’rifla b   b o ‘lm ay d ig an   d a ra ja d a  
d a h sh a t  bu  —  G esket  jan o b lari  m ahkam aning 
k a tta ,  keng  xonasida u   yon-bu  yon  o h ista  y u ra rk a n  
ana  shunday  noxush  o ‘y lar  m iyasida  ch arx   u ra r- 
di,  —  tavba,  sh ah ard ag i  g ‘alay o n larn i  b o stirsan g , 
qishloq  k o 'ta rila d i,  qishloqqa  y u rish   boshlasang, 
sh ah ard a  b ir  gap  chiqib  qolad i...  yo‘q,  endi  qilich 
y a la n g ‘och lay d ig an   p a y t  k e ld i.  K ech ik ish   — 
o ‘lim».
Zalvorli  eshik  ovozsiz  ochilib  ostonada  yoshgina 
o fitse r  ko‘rindi:
—  Jan o b i  oliy lari,  ru x s a t  bersangiz.
—  G apiring.
—  M ajlis  ah li  jam uljam   bo ‘ldi.
—  K a ttaq o ‘r g ‘on  uyezdi  v ak illari  ham   keldim i?
—  H am m alari  sizga  m ahtal.
—  T ilm ochlarni  ch aq irtird in g izm i?
—  U lar  ham   shu  yerda.  Jan o b i  o liy lari,  so‘z- 
lovchilar  ro ‘y x a tin i  ko ‘rib   b ersan g iz...
—  M endan  boshqa  hech  b irig a  so‘z  yo‘q  bugun. 
Y etar,  shuncha  vaq tdan   buyon  arav an i  q u ru q   olib 
qochganlari...  y irtib   tash lan g   o ‘sha  shallaqi  voizlar 
ro ‘y x a tin i.  Gap  desang  qop-qop-u,  am alda  esa  pan- 
shaxa  ko‘ta rg a n   N am ozning  oldiga  tu sh ib   qochib 
y u rib d ilar...  Nega  ishshayib  tu rib siz ,  chiqing.
B ugun  b u tu n   Sam arqand  guberniyasidan  vakil- 
la r  c h aq irtirilg a n .  H arbiy  va  politsiya  p rista v la ri, 
b o ‘lis  h okim lari,  m ingboshilar,  qozi-yu  shayxul-
284

islom lar,  nom  ch iq arg an   boylar-u,  k a tta -k a tta   fab- 
rik a   e g a la ri  ta s h r if   b u y u ris h g a n   bu   y erg a. 
N am ozga  q a rsh i  ta d b ir  ishlab  chiqm oq  uchun 
to ‘plan ish g an .  G u b ern ato rn in g   m ajlislar  o‘tkazi- 
ladigan,  bazm i  jam sh id lar  qilinadigan  k a tta   zaliga 
odam  sig ‘may  ketg an ,  o 'tirg a n i  joy  yo‘q,  ham ­
m alari  yakka  k ift  bo‘lib  tik   tu rish ib d i.
G esket  jan o b lari  ik k i  polkovnik  to ‘ra ,  kichik 
unvonli  ikki-uch  tilm och  o fitse rla r  qurshovida 
zalga  k irib ,  o‘zi  uch u n   m axsus  tay y o rlan g an   stolga 
y aq in lash ark an ,  to ‘satd an   to ‘xtab ,  kichkina  boshi­
n i baland  ko‘ta rib   to ‘p lan g an larg a g ‘azab bilan bir- 
b ir  boqib  chiqdi.
—  A y tin g ,  —  deb  b u y u rd i  tilm ochga,  —  impe- 
ra to r  oliy  h a z ra tla ri  nom idan  ham m alariga  yaxshi 
k ay fiy at,  sih at-salo m atlik ,  ish larid a  rivoj  tilay- 
m an.
Tilmoch  ta rjim a n i  tu g a tis h i  bilan   boshlariga 
k a tta -k a tta   salla-yu  d a sto rla r  qo‘nd irg an ,  kimxob 
to ‘n la rg a   o ‘ralg an   m usulm onlar:
—  Iloyo  om in,  —  deya  fo tih ag a  qo‘l  k o 'tarish - 
di,  —  im p e ra to r  oliy  h a z la rtla rin in g   ta x t-u   davlat- 
la ri  ham isha  omon  bo‘lgay.
—  Ollohu  akbar.
—  Ollohu  akbar.
—  Ollohu  akbar.
—  X o‘sh   jan ob lar,  —  g ‘o v u r  bosilguncha  b ir  oz 
jim   tu rd i  G esket  jan o b lari,  —  v a ’zxonlikni  bosh- 
laym izm i?  M enga  m a’lum   bo‘lishicha,  h a r  biringiz 
so ‘z  olmoqchi  em ishsiz.  X o‘sh,  nim a  to ‘g ‘risid a 
so‘zlab  berasiz  m enga?  Namoz  meni  ta la d i,  Namoz 
m en in g   oyog‘im d an   c h in o rg a   osib,  o g ‘zim ga 
nam akob  quydi,  dem oqchim isiz?  N am ozni  qurshov- 
ga  olmoqchi  edim,  qochib  q u tu ld i,  demoqchimisiz? 
Jan o b la r,  qo‘ying  endi  bunaqa  gap larn i.  V a’z- 
x o n larn in g   chiroyli  n u tq la ri-y u   ra p o rtla ri  jonim ga 
tegib   k e td i...  Yalangoyoq,  ongsiz  b ir  y ig it  hozir 
b u tu n   gub ern iy an i  a lg ‘ov-dalg‘ov  qilib  yubordi. 
Qani  ayting-chi,  u n in g   necha  joyda  m axfiy  otry ad i 
bor?  Bilm aysiz.  R us  fu q a ro la rig a   ta rq a tilg a n   mil- 
tiq la rn in g   yarm i  yalangoyoqlar  qo‘liga  o‘tib  ket-
285

gan,  bu n i  ham   bilm aysiz.  K azarm alardan,  postlar- 
dan  o ‘q-dorilar,  bom balar  yashigi  bilan   o‘g ‘ir- 
la n a y a p ti, 
hoynahoy 
b u n i 
ham  
b ilm ay m iz, 
desanglar  kerak.  S izlar  o‘zi  nim ani  bilasizlar, 
janoblar?  V ahim aga  b erilish-u  qim orbozlik,  bir- 
b irin gizn in g  cho‘ntag in g izg a  qo‘l  solishga  ustasiz- 
lar.  B oyishning  payidan  bo‘lib  qolgansiz  ham m an- 
giz.  B as,  y e ta r,  b u g u n d a n   e ’tib o ra n   b u tu n  
guberniyada  harbiy  holat  e’lon  qilam an.  Isyonlar 
b o stirilib ,  qaroqchi  Namoz  qo‘lga  olinm aguncha 
h a r  b iringiz  o ‘zingizni  im p erato r  oliy  h a z ra tla ri- 
ning  y alan g ‘och  qilichi,  deb  bilin g .  Y elkangizda 
m iltiq,  qo‘lingizda  o‘qlangan  to ‘pponcha  bo‘lsin.
Bo‘lis h okim lari va m ingboshilarga q u rb la ri yet- 
guncha  nav k ar  saqlash  huq u qin i beram an.  Toki,  bu 
n av k arlar  isyonchilarni  tu g a tish d a   bizga  yordam  
bersin.  H arbiy  ho lat  beradigan  im tiyozdan  kelib 
chiqib  buyuram an:  uch -to ‘r t   boTis  o ‘rta sid a   bit- 
tad an   qorovul  p o stlari  tu z ilib ,  ru s   kazak lari  va 
n a v k arlar  bilan  m ustahkam lansin.  H a r  b ir  qorovul 
qoshida  b itta d a n   dor  qurilsin k im ,  isyonchilarga 
d ah sh at  solib  tu rs in .  H okim -u  m ingboshilarga  ay-
286

tad ig an   gapim   shu:  Namoz  y ig itla ri  qay  biringiz- 
n ing  yeringizda  bosqinchilik  qilsa  yoki  m a’m u riy at 
k ish ila rin i  k altak lasa,  siz  so 'zsiz,  m uhokam asiz  o‘z 
lavozim ingizdan  olib  tash lan asiz.
Jan o b lar,  yana  e’tib o rin gizg a shuni  ham  yetkaz- 
m oqchim anki,  bugu n d an  e’tib o ran   janob  Susanin 
ra h b a rlig id a g i 
jazo  
o try a d i 
k u c h a y tirila d i, 
qo‘shim cha  yana  u ch ta  otry ad   tu zish g a  buy ru q  
berdim ,  sh u n i  u n u tm a n g k i,  g ‘alay o nlarn i  bos- 
tirish d a   h a r  b irin g iz  ko‘rsa tg a n   g ‘a y ra t  va  jonboz- 
lik  alohida  inobatga  olinadi.  General  Grodekov 
ja n o b la ri  y e rli  b o y la rn in g   Namoz  t o ‘d a la rin i 
tu g a tis h g a   x a rjla s h   u c h u n   k a tta   ja m g ‘a rm a 
yiq qan larid an   g ‘oyat  m am nun  bo‘ld ilar  va  sizlarga 
ta sh a k k u r  a y td ila r.  Jan o b la r,  yana  sh u n i  ham 
t a ’k id la sh n i  is ta rd im k i,  qay  b irin g iz   ja s o ra t 
ko ‘rsa tib ,  o 'sh a   b atto l  Namoz  P irim q u l  o‘g ‘lini 
tirik la y   tu tib   k eltirsan g iz,  v a ’da  qilingan  puldan 
ta sh q a ri,  buyuk  Rossiya  im periyasining  eng  oliy 
m u kofoti  G eorgiy  ord en in i  ko‘ksin g izg a  o ‘zim 
taq ib   q o 'y am an...
G u b ern ato r  janobi  oliylari  h u zu rid a  o‘tay o tg an  
bu  favqulodda  kengashga  dahbedlik  a ’yonlar  ham 
ta s h rif  b u y u rish g an .  U larnin g   orasida  Hamdam- 
boy,  M irza  Q obillar  ham   b o r.  M irza  H am id 
N am ozga  yon  bosganlikda  ayblanib,  bo‘lis  hokim- 
lig id an   olib  tash lan g an d an   keyin  Boybuvaning 
ko‘nglin i  ovlab,  d ilin i  xushlab  y u rg an   qozixona 
m irzosi  M irzo  Qobil  shu  B oybuvaning  ko‘m agida 
y u r t  hokim ligiga  k o ‘ta rilib   ketd i.  0 ‘shandan  buyon 
tu n -u   k un  u n in g   orqasidan  ergashib,  y u rsa  yu rad i, 
o‘tirs a   o‘tira d i,  yo‘ta lsa   unin g   ham   tom og‘i  qichib 
qoladi.
B ugun  ham  b irg a  kelishgan.  J u ssa si  kichkina, 
bo ‘yi  ham   angishvonadek  pak-pakana  em asm i, 
ko‘pchilik  o‘rta sid a   bam isoli  dadasining  orqasidan 
ergashib  borgan  yosh  boladek  bo‘lib  ko‘rin y ap ti. 
X a y riy a tk i,  bo sh id ag i  sim obiy  salla,  egnidagi 
z arb o f  chopon  h o k im lig in i  t a ’kid lab   tu rib d i. 
Bo‘lm asa  kengash  ta rtib in i  boshqarib  tu rg a n   m ir- 
shablar:  «Hoy  bolakay,  dadang  chiqquncha  huv
287

n arid a  o'ynab  tu ra   tu r» ,  deb  jam oadan  a jra tib  
olish lari  hech  gap  emas  edi.  M irza  Qobil  G esket 
jan o b larin in g   ta b a rru k   n u tq la rin i  jon  qulog‘i  bilan 
tin g lay ap ti.  «X ayriyat,  yaxshi  zam onlar  ham   kelar 
ekan,  x ay riy at,  o‘sha  b a tto l  N am ozdan  bizni  xalos 
etm oqqa  G esket  jan o b larin ing   o‘zlari  o tlanib d ilar» , 
deya  s h iv irla b   qo ‘y a y a p ti.  Q uv o n chin i  ic h ig a  
sig ‘dirolm aganidan  boy  jan o b larin in g   qo‘lla rin i 
siqib  qo‘ymoq  uchun  b ir-ik k i  bor  chog‘landi-yu, 
ammo,  botinolm adi.  K o‘z  u ris h tirib   dilid ag i  shod- 
likni  nig o h lari  orqali  bayon  qilm oqchi  edi,  ammo, 
Hamdamboy  neg ad ir  m a’ru za  ay tu v ch ig a  q a ttiq   ti- 
kilgancha  sham dek  qotib  tu rg a n id a n ,  bunga  ham  
yu rag i  dov  berm adi.
Boybuva  shu  paytda  zalga  jam   bo‘lg anlarn in g 
h am m asid an   ham  
ko ‘p ro q   quvonm oqda  edi. 
Quvonchdan  entikib  ko‘zlari  ham   nam lanib  b o r­
moqda  un ing .  «Y aratganga  m ing  q atla  sh u k u r,  u 
qaroqchiga  q arsh i  jam ik i  k u ch lar  tengdan  tash- 
lanadigan  bo‘ldi.  H a-ha,  ten g d an ,  b ir v aq td a  ham la 
qilishim iz  kerak  edi»,  deb  o ‘y lar  edi  Hamdamboy. 
H atto ,  kengash  tu g ab ,  qo‘sh  o t  qo 'sh ilg an   foy- 
tu n g a  o 'tirib   Dahbedga  qaytay o tg an id a  ham   o ‘y lari 
to ‘xtam as,  o‘ylagan  s a ri  o ‘g ‘irn in g   sopidek  uzun 
boshida  b ir-b irid an   p u x ta ,  b ir-b irid an   m ukam m al- 
roq  tu y u lg an   re ja la r  tu g ‘ilib  borm oqda  edi.  «It 
emgan  Namoz!  Men  senga  nim a  yomonlik  qildim ki, 
meni  bunchalik  xonavayron  qilding?  Ellik  yil  o ‘lib- 
tirilib   to ‘plagan  boyligim ni  ko ‘kka  sovurding! 
Q arollarim ,  chorakorlarim   q iyg‘ir   u rg a n   chum- 
chuqdek  to ‘zib  k etish d i.  E k in zo rlarim n i  a jriq   bos- 
di,  bog‘larim   egasi  tash lab   ketgan  hovlidek  huvil- 
lab  qoldi.  Ellik  bedovim ni  yana  haydab  k etd in g   sen 
qaroqchi.  Yana  ikki  yuz  m ing  tan g ag a  tu sh ird in g  
meni.  Yo‘q,  endi  men  ham   qarab  tu rm ay m an ,  meni 
Ham damboy deydilar.  U daydi itn i  ushlam oq uchun 
g en eral  ja n o b la ri  h am m ag a  h u q u q   b e rd ila r. 
H uquqning  eng  k a tta si  m eniki.  Men  ham   endi  yeng 
shim arib  ishga  k irish m o g ‘im  d ark o r...»
Boybuva  a sta  ko ‘zini  ochib  yonginasida  fay tu n - 
ning  silk in ish ig a  moslab  hayinchak  uchgan  yosh
288

boladek  ch ayq alib -ch ay q alib   b o ra y o tg a n   M irza 
Qobilga  yuzlandi:
—  Hokim ,  u y g ‘oqmisan?
—  X uddi  shunday,  Boybova,  —  dik  etib  o ‘rni- 
dan  turm oqchi  bo‘ldi  hokim .
H am dam boy  y o niga  o‘g irilib ,  h a m ro h in in g  
yelkasidan  pastg a  bosdi:
—  0 ‘tira v e r.
—  Ammo  lekin,  Boybova,  ajoyib  kengash  bo‘l- 
dim i-a?  Xudo  xohlasa,  N am ozni  o‘ldi  deyavering.
—  Y o‘q,  hokim   o‘g ‘lim ,  u  b atto l  ancha-m uncha- 
ga  o‘ladig an lard an   em as.  Lekin,  boshim da  b ir  reja 
tu g ‘ildi  hozir.
—  S izning  rejalarin g iz  ham isha  p u x ta   bo‘lib 
chiqadi,  Boybova.
—  B arakallo,  hokim   o ‘g ‘lim .  Rejam   shuki, 
N am ozning  jam ik i  q a rin d o sh -u ru g ‘la rin i  hibsga 
olib,  garov  sifa tid a   ushlab  tu ra san .
—  Y u rtd a   x u n u k   shov-shuv  ko‘tarilm asm i- 
kan? —  shoshilib  so‘ra d i  M irza  Qobil.
—  G apning  buyog‘iga  quloq  sol,  —  salmoqlab 
davom  e td i  Hamdamboy,  —  hibsga  olasan-u,  «qa­
roqchi  Namoz  o ‘z  ix tiy o ri  bilan   kelib  taslim  
b o ‘lm asa,  b u la rn in g   ham m asi  im p e ra to r  Oliy 
H a zra tla rin in g   farm oyishi  bilan  q a tl  etilgay lar», 
deb  ja r  c h a q irtira sa n ...
—  Q atlga  ru x s a t  yo‘q-ku?
—  B uyog‘ini  e sh it...  Namoz  bu  xab arn i  eshiti- 
boq  kelib  taslim   bo‘lad i...
—  K o‘pam   taslim   bo‘lmas-ov.  Lekin  Boybova, 
ajoyib  reja  o ‘ylabsiz-da.
—  Yo  u la rn i  q u tq a rish   uchun  qam oqxonaga 
hu jum   u y u sh tira d i.
—  Bu  gapingizda  jon  bor,  Boybova.
—  Sen  Zamonbek  boshliq  o ‘z  n a v k arlarin g n i, 
k a p ita n   Oleynikov  to ‘ra  kazak  a sk a rla rin i  yaqin 
o ‘rta g a   b e rk itib   shay  bo‘lib  tu ra sa n la r.
—  Tuzoq  qo‘y a r  ekanm iz-da?
—  H a,  M irza  Qobil,  tuzoq  qo‘yam iz.  Lekin, 
hokim   o ‘g ‘lim,  bu  tuzo q ni  sen  qo‘yasan.  Sababkim, 
sen  oq  poshshoning  bu  yerdagi  vakilisan.  Mana,
1 0 - 5 6 4 2
289

xudoga  sh u k u r,  Gesket  jan o b lari  ham  senlarga 
cheklanm agan  hu q u q lar  b e rd i...  Shunday  qilib, 
ehtiyotlik  bilan  tuzoq  qo‘yasan-u  qushchani  ilin- 
tirib   menga  berasan.  U ning  p a tla rin i  b itta la b   yulib 
b ir  alam im dan  chiqay.  A lam im dan  chiqsam   senga 
b ir  o t  m indiram an.
—  Siz  ne  deb  bu yu rsan g iz  men  uchun  vojib- 
d u r,  — nozik 
q o 'lc h a la rin i 
k o ‘ksig a 
qo ‘ydi 
hokim , —  lekin,  Boybova,  o‘tk ir   aqlli  kishisiz-da, 
keng  fik rlay siz.  Shunchalik  boy  aql  bilan  gu b ern a­
to r  bo‘lib  ketm aganingizga  hayronm an.
—  X udo  xohlasa,  u nisiga  ham   yetisharm iz.
...B oyning  k a tta   o ‘g ‘li  Zamonbek  savdo  ishlari-
n i  v a q tin c h a   t o ‘x ta tib ,  b ir  to m o n i  to ‘s a td a n  
bo ‘lad ig an   bosqindan  o ta sin in g   k a tta   m u lk in i 
qo‘riqlash,  qolaversa  o‘z  boshini  ham   e h tiy o t  qilish 
m aqsadida  p ad ari  b u zru k v o rin in g   m aslah ati  va 
ko‘rsatm asi  bilan  bo‘lis  hokim ining  n av k arlarig a 
o ‘nboshi  bo‘lib  x izm atga  o 'tg a n ig a   m ana  ik k i  yil- 
dan  oshib  qoldi.  Ikki  yildan  buyon  N am ozdan 
o ‘chini  ololmay,  qoniga  ta sh n a   bo‘lib  yuribdi. 
H okim ning  Namoz  q arin d o sh larin i  hibsga  olish 
haqidagi  b u y ru g ‘in i  dili  yayrab,  m am nun  esh itd i. 
B ugundan  e ’tib o ran   Nam ozga  q arsh i  guberniya- 
ning  b u tu n   qo‘sh in la ri  tash lan g an in i  bilib,  go‘yo 
o‘sha  q o 's h in la r  u n in g   ix tiy o rig a   b erilg an d ek  
dadillanib  ketdi:
—  H ozir  tu tib   kelaym i?
—  Y axshi  ish n i  ketga  su rib   bo'lm aydi,  —  t a ’- 
k idladi  M irza  Qobil,  —  lekin,  g ‘oyat  eh tiy o t 
bo‘lingki,  g ‘alayonga  sabab  bo‘lm asin.
Zamonbek  o‘sha  zahotiyoq  bekorchilikdan  bar- 
moq  y a sh irar  o‘ynab  o‘tirg a n   o ‘n  to ‘r t   nav k arn i 
yoniga  olib,  Jarq ish lo qq a  qarab  o t  qo‘ydi.  Yozning 
ayni  o ‘rta la ri  em asm i,  bunday  pallada  qishloq 
ahlin in g   k atta-y u   kichigi  dalada  bo ‘ladi.  Birovi 
q irga  b u g ‘doy  o‘rg a n i,  birovi  Qiyot  a rig ‘i  etakla- 
rid ag i  sholizorlarga  o‘toq  qilgani,  yana  boshqasi 
polizlarga  chiqib  ketgan  bo ‘ladi.  Qishloqda  ishga 
yaroqsiz,  beli  b u k ri  k am p irlar,  dad alari  o‘zlari 
bilan  olib  ketm agani  uchun  arazlab  a riq   bo‘yida
290

q u m tak a  o‘ynab  o ‘tirg a n   ishtonsiz 
bolalardan 
boshqa  hech  kim   qolm aydi.  X olbekning  hovlisida 
ham   ham m alari  dash tg a  ketib,  yolg‘izgina  Omina 
qiz  poyloqchi  bo‘lib  qolgandi.
—  O tang  qayerda?  —  o t  u stid a   tu rib   so‘radi 
Zamonbek  esh ik n i  qiya  ochib,  m o‘ralab  tu rg a n  
qizaloqdan.
Qizaloq  yelkasiga  m iltiq  osgan  bu  basav lat 
a m ak ilarn i  Namoz  to g ‘asin in g   jo ‘ra la ri  deb  o‘ylab, 
o ‘zida  yo‘q  sevinib  ketdi.  K o‘pincha  u la r  ham   ana 
shunday  k a tta -k a tta   o tla rg a   m inib  kelishib,  otasi 
bilan   onasini  xu rsan d   qilib,  yegulik  ul-bul  n arsa 
tash lab   k e tish ar  edi.
—  Otam  d ash td a,  —  dedi  Omina  qiz.
—  Onang-chi?
—  B irga  ketgan.  Ovqat  pish irib   beradi.
—  U ylaringda  kim  bor?
—  0 ‘zim ,  m u sh u gim ...  eshikni  k a tta ro q   ochib 
dedi  qizaloq.  —  Namoz  to g ‘am ning  oldidan  keldin- 
gizmi?
—  Namoz  to g ‘an g n i  o‘zi  qayerda?
—  B ilm aym an,  —  yelkasini  qisdi  Omina.
—  D adang  qaysi  dalaga  ketgan?
—  Taniqul  bobom ning  y erlarid a  ishlashayapti.
Zamonbek  ostidan  chiqib  ketgudek  tip irch ilab
tu rg a n   otig a  qam chi  bosdi:
—  O rqam dan.  Tez  b o 'lin g lar.
Xolbek  T aniqulboyning  d ash tid ag i  lalm i  yerla- 
rig a   b u g ‘doy  ek k an ...  Boy,  xudo  ko‘ngliga  soldim i 
yoki  N am ozdan  hayiqqanidanm i,  h a r  qalay  qalbi 
yum shab,  y erlarin i  h a r  yilgidek  to ‘rtd a n   biriga 
em as,  ten g  sh erikka berdi.  U ru g ‘  ham ,  ot-ulov ham 
b u   yil  u n in g   o‘zidan  bo‘ldi.  B ahor  yaxshi  kel- 
g a n id an m i  yoki  xud o yi  tao lo  jo ‘ja b ird e k   jon 
Xolbekka  m arh am at  qildim i,  d a sh t  to ‘la  hosil  bitib 
b erdi.  Xolbek  k a tta   o‘g ‘li  Omonni  bu  yil  uy lan tir- 
moqchi.  H am m a  u m id lari  m ana  shu  s a rg ‘ayib  pish- 
gan  boshoqlardan.  Uch  o‘g ‘lin i  yoniga  olib,  tu n -u  
ku n  o‘roqda.  U lu g ‘oy erta-y u   kech  u la r bilan birga. 
B ug‘doy  bog‘laydi,  ovqat  pish irad i.
Poyonsiz  b u g ‘doyzorlar  oralab  qushdek  uchib
291

k elay o tg an   o tliq la rn i  h am m ad an   o ld in   o fto b d a 
jiz g ‘anagi  chiqib,  y er  o'choqda  un  oshi  p ishirayot- 
gan  U lug‘oy  ко‘rib   qoldi.  «Hoy  dadasi,  Namozboy 
kelayapti»,  dedi-yu,  lekin  shu  zahotiyoq  tilin i  tish- 
lab jim  qoldi:  Namoz ukasi g ‘allak o r bo‘lgani uchun 
b u g ‘doyzor  o ralab   y u rg a n   k ish in i  y o q tirm asd i. 
«Voy  sho‘rim »,  deya  U lu g ‘oy  b ir  qo‘lida  cho‘m ich, 
b ir  qo‘lida  sharaqlab  tu rg a n   qu m g‘on  oyoq-qo‘li 
bo‘shashib,  o ‘choq boshida  tik   tu rib   qoldi.
Y elkasini  oftobga  berib  b u g ‘doy  o ‘ray o tg an  
o ‘ro q ch ilar  o tliq la r  y o n g in alarig a  kelgandagina 
boshlarini  ko‘ta ris h d i.  K o‘ta rish d i-y u ,  b u la r  ham  
U lu g ‘oydek  nim a  deyishni,  nim a  q ila rin i  bilm ay 
hang-m ang bo‘lib qolishdi.  Xolbek chap qo‘lin i beli- 
ga  qo‘yganicha  jim   tu ra rd i.
—  Namoz  qani?  —  o tn in g   boshini  a ra n g   to rtib  
so‘rad i  Zamonbek.
Ot  u stid a   kekkayib,  ko ‘zlarin i  chaqn atib   tu rg a n  
Z am onbekni  X olbek  d a rro v   ta n id i.  «Е  xudo, 
ish q ilib   y a x sh ilik   b ilan   k elish g an   bo ‘lsin-da!» 
ko‘nglidan  o ‘td i  u n in g .  So‘ng,  xo ‘rsin ib   bosh 
chayqadi.
—  N am ozning  q a y e rd a lig i  y o lg ‘iz  x u d o g a 
m a’lum ,  bek.
—  X otin in g   qayerda?
—  0 ‘choq  boshida,  bek.
—  K a tta   o‘g ‘ling  qaysi  biri?
—  A m akingga  salom   ber,  o ‘g ‘lim ,  —  Omonga 
qarab  dedi  Xolbek.  —  Bek  akangga  salom   ber, 
deyapman.
—  U chovining  ham   qo‘lin i  bo g ‘la n g la r,  — 
n av k arlarg a  bu y u rd i  Zamonbek,  —  an av i  o‘choq 
boshidagi  alv astin i  ham   ush lan g .  Q aroqchining 
opasi  shu  bo‘ladi.
—  Onam  kasalm and,  un g a  teg m an g lar,  —  dod- 
lab  yubordi  halidan  buyon  gap  nim adaligiga  aqli 
yetm ay  k a ra x t  bo‘lib  tu rg a n   Omon,  —  tegm a 
deyapm an,  o‘roq  bilan  qornin g ni  chavaqlab  tash- 
laym an.  Tegm a...
X olbekning  o ‘g ‘illa ri  chum chuq boladek  chirqil- 
lashib,  o n alarin i  him oya  qilishga  tash lan ish d i.