J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V

Silikatlar  strukturasi

Yuqorida  silikatlarning  formulalarini  yozish  usiillari  haqida 
gap  yuritgan  edik.  Bu  usullarning  birortasi  ham  silikatlarning 
strukturalari  haqida  ma’lumot  bera  olmaydi,  ular  faqat 
kimyoviy  tarkibini  ifodalab  beradi,  xolos.  Silikatlarning 
tuzilishini  ularning  struktura  formulalari  aniqlab  beradi,  ularda 
kremniy-kislorodli  yoki  alumokislorodli  motiv  kvadrat  qavslarda 
yoziladi.
Qavs  yonidagi  cheksizlik  belgisi  (oo)  radikalning  cheksiz 
oMchamda  ekanligini  ko'rsatadi:  zanjirli,  qavat-qavat  va  sinchli,
1 
2 
3
ya’ni  bir,  ikki  va  uch  oMchamli  strukturalar, 
oo  oo  oo 
belgilari
bilan  ifodalanadi.  Yumaloq  qavslar  ichiga  bir-birini  izomorf 
almashgan  kationlar  yoziladi.  Masalan,  kalsiy  va  marganes 
kationlari  orasidagi  izomorf almashinishga  ega  zanjirli  silikatni 
quyidagicha  yozish  tavsiya  etiladi:  (Mn,Ca),  [Si50 |5]'x;  qavat- 
qavatli  kaliy  va  aluminiyning  suvli  alumosilikati  esa  KA12(0 H )2 
[AlSi3O |0]\  holda,  sinchli  kaliy  alumosilikati  K fA lSijO J’ 
holda  yoziladi.  Agarda  ma’lum  bir kation  turlicha  koordinatsion 
songa  ega  bo‘lsa,  ularni  kationning  o‘ng  tarafiga  tepa  qismiga 
yozib  qo'yiladi.  Masalan:  AllvAlv0 [Si0 4]  —  andaluzit.
26- §.  Orolli  silikatlar
Bunday  strukturalarda  [Si04]4-  tetraedrlari  bir-biri  bilan 
uchlari  orqali  birikmaydi,  ularda  har  bir  kislorod  ioni  faqat 
birgina  tetraedrga  qarashli  boMadi.  [Si04]4~—guruhlarining  bir- 
biri  bilan  birikishi  kichik  va  o‘rta  oMchamdagi  ikki  zaryadli 
quyidagi  kationlar  orqali  amalga  oshadi:  Mg2+,  Fe2+,  Ca2+, 
Mn2+  Orolli  silikatlar  tarkibida  K+ va  Na+  kationlari  deyarli 
uchramaydi,  ularda  Al3+  hech  vaqt  Si4+  ni  almashmaydi. 
Kremniy-kislorodli  motivning  tarkibi  [Si04]4'  boMadi.  Himo- 
yalangan  tetraedrni 
ortogruppa,
  tarkibida  ortogruppa  boMgan 
silikatlarni  esa 
ortosilikatlar
 deb  ataladi.
Orolli  silikatlar  qatoriga  olivin,  sillimanit  guruhidagi  mine- 
rallar  hamda  sirkon  kiradi.  Olivin  deb,  tabiatda  keng  tarqalgan 
magniy  silikati  (forsterit)  bilan  temir  silikati  (fayalit)ning  qattiq 
eritmasi  (Mg,  Fe)2[Si04]  dir.

30- rasm.
  Forsteritning strukturasi:
1— 
rasm  tekisligidagi  Mg2+;  2— 1/2 
a
 
sathdagi  Mg2+; 
3
 
va 
4— 
markaziy  simmetriya  o'rnidagi  Mg2+; 
5— h/Aa
 
sathdagi  02 ;  6—  1/4 
sathdagi  O2 
(a -
 
panjaraning 
X
 
o‘qi  bo'yicha  parametri).
Olivinning  strukturasida  alohida  kremniy-kislorodli  tet­
raedrlar  bir-biri  bilan  Mg2+  va  Fe2+  ionlari  orqali  birikadi. 
Tetraedrlarning  bir  qismi  uchi  bilan  bir  tarafga  qaragan  boMsa, 
boshqa  bir  qismi  qarama-  qarshi  tarafga  qarab  turadi.  Har  bir 
Mg2+  ionini  6  ta  O2-  ioni  qurshab  tursa,  har  bir 
0 2~
  ionini  3 
ta  Mg2+  ioni  o‘rab  turadi.  Tarkibida  temirning  miqdori  kam 
boMgan  olivinlar  o‘tga  chidamli  materiallar  olishda  qoMlaniladi 
(30- rasm).
Sirkonning  Zr[SiO J  strukturasi  [Si04]4-  tetraedrlari  va  8  ta
O2-  ionlari  bilan  qurshalgan  Zr“+  ioni  asosida  hosil  boMadi.
Sillimanit  guruhiga  kiruvchi  kianit  (disten)  Al2vl0[Si04]  va 
andaluzitda  AlvlAlv0[Si04]  bir-biriga  tomonlari  bilan  birikkan 
[A lO J9-  oktaedrlardan  iborat  zanjirlar  boMadi  (31-rasm).
[Si04]4_— tetraedrlari  Al3+  ionlari  yordamida  birikadi. 
Andaluzitda  [AlO J9-  oktaedrlari  bilan  bir  qatorda,  juda  kam 
uchraydigan  [A105]7~  guruhlari  ham  boMadi.

Ortosilikatlarga  texnik  minerallardan  portlandsement  klin- 
kerining  asosiy  minerallari  hisoblangan  uch  kalsiyli  silikat 
3CaO • S i0 2(Ca3Si0.)  va  ikki  kalsiyli  silikat  2CaO • S i0 2-
• (Ca2Si04)  lar  kiradi.
Shu  guruh  minerallari  qatorida  yana  grossulyar 
Ca3Al2|SiOJ  va  montichellit  CaMg[Si04]  ni  ham  aytib  o'tish 
lozim.
27-  §.  S o‘nggi  oMchamdagi  radikallardan 
tashkil  topgan  halqali  silikatlar  va  diortosilikatlar
Ushbu  guruhga  bir-biri  bilan  ko'prikli  kislorod  atomlari 
orqali  birikkan  [SiO J4~  tetraedlari  asosida  hosil  boMgan  so‘nggi 
oMchamdagi  guruhlardan  tashkil  topgan  strukturalar  kiradi. 
Bunda  2  ta  kremniy-kislorodli  tetraedr  uchun  umumiy  boMgan 
kislorod  atomlari  (ko‘prikli  kislorod)  boshqa  kationlar  bilan 
bogMana  olmaydi.  Tetraedrning  qolgan  kislorod  atomlari  esa 
kremniy  bilan  faqat  bir  valent  kuch  hisobiga  bogManadi,  bo‘sh 
qolgan  ikkinchi  valent  kuchlari  metall  kationlari  bilan  neytral- 
lanadi  va  shu  orqali  kremniy-kislorodli  radikallarni  bir-biri  bilan 
bogMaydi.
Bir  uchi  bilan  birikkan  ikkita  [S iO J4-  tetraedrlarning 
qo‘shilishidan  [Si20 7]6-  radikali,  ya’ni  diortogruppa  hosil 
boMadi  (32-  rasm).  Tarkibida  ushbu  radikallar boMgan  silikatlar 
diortosilikatlar  yoki  pirosilikatlar  deb  ataladi.  M.V  Belov 
ta’limotiga  ko‘ra,  [Si20 7]6~  diortogruppasi  boshqa  turdagi  sili-
S—  J.  I.  Alimjonova,  A.  A.  Ismatov  113

3 2 - ra sm .
  [SiO J  tetraedridan  tashkil  topgan  murakkab 
so‘nggi  oMchamli  guruhlar: 
a —
  ortogruppa  tetraedrlari  [ S i 0 4], 
b
  —  ikki  tetraedrdan  tashkil 
topgan  diortogruppalar  |S i
2
0 7], 
d —
  uch  tetraedrli  halqa, 
e—
  t o ‘rt 
tetraedrli  halqa,  / —  olti  tetraedrli  halqa.
katlar  strukturalarining  hosil  boMishida  ham  katta  rol  o‘ynaydi. 
Diortosilikatlarga  melilit  guruhidagi  minerallar,  ya’ni  gelenit 
Ca2Al[AlSi07]  va  okermanit  Ca2Mg[Si20 7]  hamda  rankinitlar 
Ca3[Si207]  kiradi.  Ularning barchasi  domna  shlaklarida  uchraydi.
Agarda  bir  nechta  kremniy-kislorodli  tetraedrlar  bir-biri 
bilan  halqa  shaklida  biriksa,  halqasimon  kremniy-kislorodli 
radikallar  vujudga  keladi.  Bunda  har  bir  tetraedrdagi  ikkita 
kislorod  anioni  qo‘shni  tetraedrlar  uchun  umumiy  boMib 
qoladi.  Halqali  radikallar  uch,  to'rt  va  olti  halqali  boMib, 
ularning  formulalari  [Si30 9]6_,  [Si40 I2]8-  va  [Si60 1K]'2“  sifatida 
ifodalanadi.  Halqali  silikatlarga  uch  hadli  benitoit  BaTi[Si309], 
olti  hadli  berill  Be3A l2[Si6Ol8]  va  kordiyerit  (Mg,Fe)2Al3[AlSi5Ol8] 
lar kiradi.  Diortosilikatlarda va  halqali  silikatlarda  kremniy atomi 
aluminiy  atomi  bilan  izomorf almashinishi  mumkin.  Silikatlar 
ichida  [SiO J4~  tetraedrlaridan  tuzilgan  qo'shaloq olti  hadli  halqa 
hosil  qiluvchi  birikmalar  ham  topilgan.  Halqali  silikatlar  bilan 
pirosilikatlarning  bir  guruhga  qo‘yilishi  shartlidir,  u  silikat- 
larning  struktura  turi  bo‘yicha  turkumlanishini  osonlashtirish 
maqsadida qilingan.

28-  §.  Zanjirsimon  va  tasmasimon  silikatlar
Zanjirsimon  silikatlarda  [Si04]4  tetraedrlari  bir-biri  bilan 
cheksiz  zanjir shaklida  bogManadi.  Zanjirdagi  har  bir  tetraedr  2 
ta  qo‘shni  tetraedrlar  bilan  2  ta  umumiy  kislorod  atomiga  ega 
boMadi,  ikkita  bo'sh  qolgan  valent  kuchlari  orqali  esa 
metallarning  kationlari  bogManib  zanjirlarni  panjaraga  ulaydi. 
Zanjirda  tetraedrlarning  soni  cheksiz  boMib,  u  faqat  kristallning 
oMchami  bilan  aniqlanadi.  Zanjirlarda  mustahkamligi  yuqori 
boMgan  siloksan  bogMari  Si—О—Si  ishtirok  etadi.
Zanjirsimon  strukturalarda  har  ikki  tetraedrdan  biri  o‘q 
chizigMga  nisbatan  bir  xil  holatni  egallasa, 
piroksen  zanjiri 
yuzaga  keladi,  har  uch  tetraedrdan  biri  egallaganda 
vollastonitli 
zanjir
  hosil  boMadi  (33-  rasm).
Zanjirlar  [S i20 6]4“ ,  [S i3Oqr ,   [S i40 12]"-,  [S i5O l5]'°- 
gruppalari  bilan  ifodalanadi.  Ular  ko‘pincha  bir-biriga  Mg2+, 
Fe2+,  Ca2+,  Na+  va  ba’zan  AI3+  orqali  birikadi.  Zanjirsimon 
silikatlarda  [SiO J4  gruppasidan  tashqari  [A104]5',  ОН-,  СГ,
0,27mm 
^0,52m m
 _
Ж
 
З к  
J k b .
 
A
 
A
 
,
V
 
V
 
V
 
V
 
^
  4
0 ,72mm
1
,
22
mm
33- rasm.  Zanjirlarning  turlari: 
metagermanatli;  b—  piroksenli;  d—  vollastonitli;  e—  rodonitli; 
/ —  piroksmangitli.

A A A A A A A A A A
a
V V V S A A
e
V v * A V
b
d
3 4 - rasm .
  Tasma  turlari  (ikkilamchi  zanjirli): 
a— sillimanitli;  b— amfibolli;  d —  ksonotlitli;  e—  narsarsukitli; 
f — babingtonitli.
F  anionlari  ham  boMadi.  Zanjirsimon  silikatlarga  piroksenlar: 
diopsid  CaMg[Si20 (J',,  avgit 
C a ( M g ,F e ) [ S i 20 6]'oo, 
enstatit 
Mg,[Si206]'*  misol  boMadi.  Bunday  silikatlar  ko‘pincha 
m e ta - 
s ilik a tla r
  deb  ataladi.
Ikkita  zanjirning  bir-biri  bilan  kislorod  ioni  orqali  biri- 
kishidan  turli  xil  tasmalar  vujudga  keladi.  Ular  tarkibi  va 
kremniy-kislorodli  motivning joylashishiga  ko‘ra  quyidagi xillarda 
boMadi:  [Si2O J 2 
tarkibli  radikaldan  iborat  to‘rt  hadli 
halqalardan  tuzilgan  qo‘shaloq  zanjir;  [Si_)On]<
”co  tarkibli 
radikaldan  iborat  olti  hadli  halqalardan  tuzilgan  qo‘shaloq 
zanjir;  [Sih0 17]l()\,  tarkibli  radikaldan  iborat  sakkiz  hadli 
halqalardan  tuzilgan  qo‘shaloq  zanjir  (34-  rasm).
Ushbu  tasmali  motivlarda  tetraedrlar  2  yoki  3  ta  umumiy 
boMgan  ko‘prik  kislorodiga  egadir.  Tasmalardan  eng  ko‘p 
uchraydigani  bu  amfibol tasmasi  boMib,  u  [Si4On]^  radika- 
lidan  tuzilgan  2  ta  piroksen  zanjirining  qo'shilishidan  hosil 
boMadi.  2 ta vollastonit  zanjirining kondensatsiyalanishi  natijasida 
esa  ksonotlitli  tasma  [Si6Ol7]KI  yuzaga  keladi.  Zanjirli  va  tasmali 
kremniy-kislorod  radikaliga  ega  minerallar  katta  guruhni  tashkil 
etadi.  Amfibollar  turli  jinslarni  hosil  qiluvchi  keng  tarqalgan 
minerallardir,  ularning  miqdori  yer  qobigMda  10  %  ga  yetadi.

Amfibollarga  shox  aldamasi  (Ca,N a)2(M g,Fe2+)(F e 3+,Al)s 
(0 H ,F )2[Si80 22]l  va  tremolit  Ca2Mg5(Sis0 22)(0 H )2  lar  kiradi.
Ularda  kremniy-kislorodli  motiv  olti  hadli  [Si4On]^” 
halqalardan  iborat  qo'shaloq  zanjir  shaklida  namoyon  bo‘ladi. 
To‘rt  hadli  [Si20 5£~  halqalardan  iborat  qo‘shaloq  zanjir, 
ya’ni  tasma ba’zi  bir ma’Iumotlarga  ko‘ra sillimanitga AlfAlSiOJ 
xosdir.  Ksonotlitli  tasma  [Si6Ol7]’r0-  esa  kalsiyning  gidrosilikati 
ksonotlitda  kuzatiladi,  u  sementning  qotish  jarayonida  muhim 
rol  o‘ynaydi.
29- §.  Qavat-qavat  strukturali  silikatlar
Agarda  har  bir  [SiO J4-  tetraedri  qo‘shni  tetraedrlar  bilan 
uchta  uchi  orqali  bogMansa,  unda  ikkita  oMcham  bo'yicha 
cheksiz  qavatlar  hosil  boMadi.  Qavatlardagi  har  bir  tetraedrda 
bo‘sh  qolgan  bitta  valent  kuchi  metall  kationlari  (Mg2+,  Al1+) 
orqali  qavatlarni  bir-biri  bilan  bogMaydi.  Ushbu  struktura  uchun 
[Si4Ol0]4-  radikali  xosdir.  Strukturada  kremniy-kislorodli  qavat- 
larning  hosil  boMishi  niinerallarda  ulanish  tekisliklarini  yaqqol 
ifodalanishiga  sabab  boMadi,  ya’ni  bunda  minerallar  kremniy- 
kislorodli  qavatlar tekisligiga  parallel  boMgan  tekisliklar bo‘yiclia 
oson  yorilib  ketadi.
Qavat-qavat  silikatlarda  qavatlarning  tuzilishi  har  xil  boMi­
shi  mumkin.  Ko‘pincha  olti  hadli,  ba’zan  sakkiz  va  besh  hadli 
halqalardan  tuzilgan  yaproqsimon  silikatlar  uchraydi  (35-  rasm).
Qavat-qavat  silikatlarda  kremniyni  aluminiy  bilan  izomorf 
almashish  hodisasi  ko'p  uchrab,  ba’zan  25 — 50%ni  tashkil 
etadi.  Umuman,  turli  almashishlar  sababli  qavat-qavat  silikat­
larning tarkibi juda  murakkab  boMadi.
Qavat-qavat  strukturali  silikatlar  eng  ko‘p  tarqalgan  sili­
katlar hisoblanadi.  Ularga texnologiya  uchun  katta ahamiyatga  ega 
boMgan  tuproq  minerallari  (kaolinit  —  Al|4[Si4O l0][O H ]s, 
galluazit  — A l|4[S i4O |0][O H ]8  4H20,  montmorillonit  —
A l2[Si4Ol0][OH]2  лН2СЯ, montmorillinit  beydellit — Al2[Si4O10]- 
[OH]2  лН20,  nontronit—  w{Mg3[Si4Ol0][O H ]2}  p{(Fe,Al)2- 
[Si4Ol0] •
 [0H]2}«H20,  (MgAl,Fe)2[Si040 J[0 H ] ■
 4H20 — paligorskit —

35-rasm.  Qavat-qavat  kremniy-kislorod  radikallarining  ba’zi  tiplari: 
a—  olti  hadli  halqa;  b—  to'rt  va  sakkiz  hadli  halqalar.
sepiolit— M g J S i 60 l5][0H],-620,  sludalar  (muskovit — 
KAl2[Si3AlO10][O H ]2,  margarit — CaAl2[Si2Al2O10][OH)2,  flogo- 
pit-K M g3[Si3A10J[0H]2, biotit  — K[Mg,Fe2+]3 [Si3A10Hj  [OH]2 
ftor-biotiti  —  K(Mg)Fe2+)3[Si3A10|(|[F2],  istonit —K2Mg5Al[Si5Al3-
•
  O20][O H ]4,  paraganit 
NaAl2[Si3A 1 0 J[0 H ]2,  ammoniy-ftorli 
flogopit —  N H 4  Mg3[S i3A10lo-J[F2]  va  boshqalar);  xlorit 
(ortoxlorit  - [M g F e ]6_/,[A lFe|2/,|Si4_/,0 |(lH 0 H ](i,  pennin- 
(M gFe)5Al[AlSi30 |n|-[0H]s,  amezit — (MgFe)4-Al2[Al,Si,0 
J -  
(OH]s  va  boshqa),  talk —  MgJSi^OJ  [OH] ,;  xrozotil  — 
Mg6[Si4Ol()|[OH]fi;  klinoxlor— MgjAllSi/klOJ-fOH]^  sepiolit — 
Mg4[Si60 |.][0H|2-6H20;  kalsiy  va  magniyning  ko'pgina  gidro- 
silikatlari  (tobermorit — Ca.H2[Si(i0 ls|-4H20, okenit — Ca,[SifiO|2] 
[OH]6  3H,0,  vermukulit — (Mg,Fe2tFe-,+)3  [Si3A10l(l|[0H|,- 
■4H20  va  boshqalar  kiradi.

л л
b 
d
 
/
3 6 - rasm .  Qavat-qavat  silikat  strukturalarining  sxematik  tasviri: 
a—  kaolinit;  b— galluazit;  d —  muskovit;  e—  montmorillonit; / —  xlorit.
Qavat-qavatli  silikatlarning  asosiy  motivlari  boiib,  ikki  va 
uch  qavatli  paketlar  hisoblanadi.  Ikki  qavatli  paket  bitta 
tetraedrli  va  bitta  oktaedrli  qavatlardan  tuziladi.  Uch  qavatli 
paketlarda  ikkita  tetraedr  qavatining  orasida  oktaedr  qavati 
joylashgan  bo‘ladi  (36-rasm).  Paketli  qavatlarda  tetraedr 
qatlamining  o‘rta  qismida  qutblanuvchi  kationlar,  uning  ikki 
tomonida  qutblovchi  kislorod  anionlari  joylashadi.  Oktaedr 
qatlamining  tashqi  qismida  kislorod  atomlaridan  tashqari 
gidroksil  ionlari  ham,  o‘rta  qismida  qutblanuvchi Al3+ kationlari 
joylashadi.
Tetraedrli  qavatlar  kremniy-kislorodli  va  ba’zan  alu- 
mokislorodli  tetraedrlardan tuziladi.  Ularda  3  ta  sathni  kuzatish 
mumkin:  b i r i n c h i   sathda  O2  ionlari,  i k k i n c h i s i d a   Si4+ 
yoki  A l1+  ionlari,  u c h i n c h i s i d a   ham  tetraedrga,  ham 
oktaedrga  qarashli  boMgan  O2-  yoki  OH-  ionlari.  Oktaedr

г
I 
I 
I
Si 
Si v  ^  Si 
Si
0 
0 
0 
0 
0
H 
H 
H 
H 
H 
H 
I I  
I 
I 
I 
I
0 
0 
0 
0 
0 
0
M X I /   M X I /
<  
A L ^ ,A L  
AL 
AL
/
 
X
 
•  \   /
  • X   I  \
f" 
0 0  
0
0
0
 
o '
I 
1
1
:
1
1
:
Si 
Si 
H 
Si 
Si 
H
t ^ l X l S   / I X   \
  /
-*—
o o  
О О О  
0
о
I I  
I
I
Si 
Si 
Si 
Si
✓
i
X
i
\   / | Ҳ
| \ /
-
o
o
o
o
 
0 0
0 
0 
0 
0 
0 
0 
\ l X l /  
\ l X
l / \
Si 
Si 
H 
Si 
Si 
H
I 
I 
I 
I 
I 
I
0 
0 
0 
0 
0 
0 
M
X
I / M
X
' /
AL 
AL 
AL  AL
/   I X I \ / I X I   4
0 
0 
0 
0 
0 
0
I 
I 
I
Si 
Si 
A
/ I X I \   /
0 
0 
0 
0 
0 
0
I  о  о 
0 
I 
I 
I
Si 
Si 
H
1 / l X i   \
 
,
n 
n 
n
3 7 -
rasm .
  Kaolinit  (a)  va  montmorillonit  (b)  minerallari 
strukturalarining  sxematik  tasviri.
qavatida  esa  zich  taxlangan  O2  yoki  OH  ionlarining  orasidagi 
oktaedr  bo‘shlig‘ida  Al3+,  Mg2+  yoki  Fe2+ kationlari  joylashadi. 
Agarda  oktaedr  bo‘shliqlari  Al3+  bilan  toMsa,  qavat 
gidrargillit 
deb,  agarda  Mg2+ bilan  toMsa  — 
brusit  qavatlari
  deb  ataladi.
Kaolinit  (37-rasm, 
a)
  aluminiyning  suvli  silikati  bo‘lib, 
uning  struktura  formulasi  Al4(OH)8[Si4O10]^ 
Unda  bitta 
kremniy-kislorodli  tetraedr  qavati  bitta  gidrargillit  qavati  bilan 
birikadi.  Paket  5  ta  sathdan  iborat  bolib,  birinchi  sathda  O2- 
ionlari,  ikkinchisida  Si4+  ionlari  joylashadi,  uchinchisida  O2- 
ionlari  OH-  ionlari  bilan  almashib  turadi,  to‘rtinchi  sathda 
Al3+  ionlari,  oxirgisida  OH-  ionlari  joylashadi.  Bir  paketning 
gidroksil  ionlari  bilan  boshqa  paketning  kislorod  ionlari  orasida 
yetarlicha  kuchli  boMgan  vodorodli  bog‘  ta’sir etadi.  Shu  sabab­
dan,  ikki  qavatli  paketdan  tuzilgan  kaolinlarning  qurtsimon 
boMakchalarida  bo‘kish  xususiyati  kuzatilmaydi  (38-  rasm).
Uch  qavatli  paketlardan  tuzilgan  minerallar  qatoriga 
montmorillonit,  talk,  pirofillit  va  sludalar  kiradi.
Montmorillonit — Al2[Si4O10](OH), • /7H,0^  da  gidrargillit- 
li  alumokislorod  qatlami  ikkita  kremniy-kislorodli  tetraedr 
qatlami  bilan  bogManib  turadi.  2  ta  uch  qavatli  paketning  tashqi

3 8 -ra sm .
  Kaolinit 
mineralining  qurtsim on 
kristallarining  mikroskop 
ostida  20  marta  kattalash- 
tirilgan  tasviri.
to m o n id a   kislorod  ionlari  joylash- 
ganligi  uchun,  paketlar  orasidagi  bog1- 
lanish  kuchsiz  bo'ladi  (36-  rasm,  a 
ga  qarang).
P a k e tla r  o rasid a  V a n -d e r-V a ls  
kuchlari  bilan  b o g la n g a n   paketlararo 
suv  joylashadi.  N am   m uhitda  paket­
lararo  suvning  miqdori  oshib,  paket­
lar  orasidagi  m aso fa  k attala sh a d i, 
natijada  mineral  b o ‘kadi.
M o n t m o r i l l o n i t   ( 3 7 - r a s m ,   b) 
bentonit  tuproqlarining  asosiy  mine- 
rali  hisoblanib,  30  %  li  nam likda 
lining  paketlari  orasidagi  masofa  20 
A  ni  tashkil  etdi.  Agarda  m o n tm o ­
rillo nit  350°C  da  su v sizla n tirilsa, 
qoldiq  namlik  6  %  gacha  kamayib,
p a k e tla r   orasidagi  m a sofa  9,8  A  g ach a  q isq arad i,  b u n d a  
m in eraln in g   stru ktu ra  tuzilishida  o ‘zgarishlar  kuzatilm aydi. 
M ontm orillonit  strukturasidagi  Si4+  ioni  izom orf  tarzda  Al1+ 
ioniga  ham da  Al1+  ioni  Mg2+  va  Fe2+  ionlariga  izom orf  holda 
almashishi  oqibatida  mineralning  manfiy  zaryadi  ortiqcha  boMib 
qoladi.  Ushbu  holat  va  paketning  tashqi  qatlamida  gidroksil 
g u r u h l a r n i n g   m a v ju d lig i  m o n t m o r i l l o n i t g a   k a t i o n l a r n i n g  
almashinib  yutish  xususiyatini  beradi.  Shu  sababdan  bentonit 
keramika  sanoatidan  tashqari  tabiiy  adsorbent  sifatida  ham   keng 
ishlatiladi.
Talkning  M g3[Si4O ,0] (O H )2y~ uch  qavatli  paketlarida  ikkita 
kremniy-kislorodli  te tra e d r  qatlam lari  ularning  orasida  jo y ­
lashgan  brusit  qatlami  bilan  bog'langan  b o'ladi  (39-  rasm). 
Paketda  tashqi  qavatlarning  manfiy  zaryadi  magniy  ioni  bilan 
n ey trallan ad i,  p ak etlar  o rasida  esa  V an-der-V aals  kuchlari 
ta ’sir  ko'rsatadi.  Shu  sababdan  talk  plastinkali  tuzilishga  ega 
b o ‘lib,  plastinkalarning  yuzasi  kristall  strukturasidagi  qavatlarga 
paralleldir.
Sluda  —  muskovit 
KAl2[AlSi3O l0](O H )2'   ham  uch  qavatli 
paketlardan  tuzilgan.  U nda  tetraedrdagi  kremniy  ionlarining 
chorak  qismi  aluminiy  bilan  almashgan.  Buning  natijasida  bittaga 
oshgan  manfiy  zaryad  kaliy  ioni  bilan  neytrallashgan.  Kaliy  ioni 
paketlar  orasida  joylashadi,  uning  koordinatsion  soni  12  ga  teng.

3 9 - rasm .
  Talkning  kristall  strukturasi.
Dem ak,  muskovitning  tuzilishida  ikki  xil  Al3+  ionlari  qatnashadi.
Muskovit  aluminiyli  sluda  deb  ham  ataladi.  Biotit  K(Mg,Fe2+),- 
[Si,A10|(l] [ 0 H ] 2  gruppachasi  minerallaridagi  3 ( M g ,F e 2+)  bu 
mineralda  talk-pirofillit  gruppasidagi  kabi  2A11+  bilan  almashgan. 
U  yaxlit  varaq  do nad o r  yoki  tangachalardan  iborat  massalar 
holida  uchraydi.  Uning  varaqchalari  sluda  gruppachasiga  mansub 
boshqa  minerallar  kabi  egiluvchan  va  qayishqoq  boMadi.  U 
butunlay  shaffof  boMib,  yuzalari  osongina  tekis,  silliq  yupqa 
varaqchalarga  ajraladi.