J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V

30- §.  Sinch  strukturali  silikatlar
Sinch  strukturali  silikatlar  agarda  kremniy-kislorodli  tet- 
raedrlarning  4  ta  uchida joylashgan  kislorod  ionlari  ikkita  q o lshni 
tetraed r  uchun  um um iy  boMib  qolsa,  uch  oMchamda  cheksiz 
boMgan  sinch  strukturasi  vujudga  keladi.  Bu  holda  kremniy 
bilan  kislorod  orasidagi  nisbat  1:2  ga  teng  boMib  qoladi.  Agarda

a 
D 
b
 
В 
d
 
в
40-rasm .
  S i0 2  modifikatsiyalarida  [SiO J4  tetraedrlarining 
birikish  usullari: 
a —  a -
  kvars; 
b—  a -
  kristobalit; 
d —
  a -  tridimit.
tetraedrlardagi  markaziy  jo y   kremniy  ioni  bilan  to ‘lgan  boMsa, 
struktura  elektroneytral  boMadi  va  unga  hech  qanday  kationlar­
ning  bogManishi  m u m k in   emas.  Bunday  krem niy-kislorodli 
sinchlar  kvarsning  polimorf  modifikatsiyalariga  xosdir  (40-  rasm).
Lekin  Si4+  ionlari  qisman  Al3+  bilan  almashsa,  gruppaning 
zaryadi  manfiy  boMib  qoladi  va  bu  zaryad  struktura  b o ‘sh- 
liqlarida  joylashadigan  q o 'sh im ch a  kationlar  bilan  qoplanadi. 
S inch  tuzilishdagi  silikatlarning  radikali  quyidagi  u m u m iy  
[AlxSin x0 2n]x  formulaga  ega.  Sinchli  silikatlarning  siruktura 
bo'shliqlarida  kichik  zaryadli  yirik  kationlar  K+,  N a +,  C a 2+, 
Ba2+  joylashadi,  b a ’zan  bo'shliqlardan  F_ ,  C h ,   O H - ,  C 0 42-, 
S O ,2-  anionlari  yoki  suvning  m olekulalari  h a m   jo y   oladi. 
Sinchlar  oltiburchak  shaklidagi  (kvars),  to 'r t,  olti  va  sakkiz 
burchak  shaklidagi  (seolitlar),  t o ‘rt  va  sakkiz  burchak  shaklidagi 
(dala  shpatlari)  ilmoqlardan  tuziladi.
S in c h   s tr u k tu r a s in in g   hosil  boM ishida  u m u m iy   boMib 
qolgan  kislorod  ato m lari  juft  tetraed rlar  uchu n   sim m etriya 
m arkazi  boMib  qolsa,  u n d a  kvarsning  yuqori  tem p eratu rali 
modifikatsiyasi  a -   kristobalit  hosil  boMadi  (40-  rasm,  b).
A g ard a  u m u m iy   boMib  q o lg a n   k islo ro d   a to m i  o rq ali 
simmetriya  tekisligi  o ‘tsa,  unda  yuqori  temperaturali  geksagonal 
a -   tridimit  vujudga  keladi.  Bunda  Si20 5  halqalari  kristalldan 
oMuvchi  kanallarni  hosil  qiladi.  Kristobalitda  ushbu  b o ‘sh-

liqlarning  balandligi  uch  qavatga  to ‘g ‘ri  keladi  (40-  rasm,  d).
Bu  strukturalar  zich  taxlanish  qonunlariga  b o ‘ysunmaydi, 
shu  sababdan  ular  b o ‘sh  tuzilgan.  Ularda  yirik  oMchamdagi 
b o ‘shliqlar  mavjud  b o ‘lib,  u  yerga  katta  oMchamli  va  kichik 
zaryadli  kationlardan  K+,  N a +  va  C a 2+  lar  kirib  olib,  sinch 
strukturaning  ortiqcha  zaryadini  neytrallaydi  va  b o ‘shliqlami 
toMdirib  turadi.
Sinch  strukturali  alumosilikatlar —  dala  shpatining  vakillari: 
albit 
Na[AlSi30 8]*“  —  ( N a 20  • A120 3  •  6 S i 0 2)
an o rtit 
C a[A l2Si20 3]*~  —  (C aO   •  A120 3 •  2 S i 0 2)
mikroklin 
K[AlSi30 8£   -   (K 20   • A120 3  •  6 S i 0 2) 
selzian 
Ba[Al2Si2O g]*  —  (BaO  • A120 3  •  2 S i 0 2)
suvli  alumosilikatlar  yoki  seolitlar.
Dala  shpatlari  strukturasining  asosida  bir-biri  bilan  b og‘- 
langan  [ S iO J 4-  va  [A lO J 5'  tetraedrlaridan  tashkil  topgan  sinch 
etadi,  ushbu  m anfiy  zaryadlangan  sin chn in g   b o ‘shliqlarida 
uning  zaryadini  qoplaydigan  ishqoriy  va  ishqoriy-yer  metal- 
larining  kationlari  joylashadi.
Dala  shpatlari  yer  qobigMda  eng  ko‘p  tarqalgan  minerallar 
hisoblanib,  litosferaning  yarmini  egallaydi.  Ular  kaliyli,  nat- 
riyli,  kalsiyli  va  b a ’zan  bariyli  boMadi.  Kaliyli  dala  shpati  chinni 
s an o atid a  xom ashyo  sifatida  ishlatiladi,  albit  bilan  an o rtit 
uzluksiz  qatordagi  qattiq  eritm alarni  hosil  qiladi,  ular  pla- 
gioklazlar  deb  ataladi.  Bunday  silikatlar  shisha  va  sitall  sanoati 
xomashyosi,  sitall  ishlab  chiqarishda  tayyor  mahsulotlarning 
asosiy  kristall  fazasi  boMib  xizmat  qiladi.
Sinch  strukturali  silikatlarning  yana  bir  vakillari  — bu  seolit­
lar  guruhidagi  minerallardir.  Ularga  analsim  N a 2[Al2Si40 12]- 
• 2 H 20 ,   j i s m a n d i n   —  C a 3[A l6S i 60 24] ■
  1 2 H 20 ,   n a t r o l i t — 
N a 2[Al2Si3O l0]-2H2O  va  boshqalar  kiradi.
K o ‘pgina  seolitlarning  strukturasi  N.V.Belov  to m o n id a n  
o 'rg an ilg an .  4 1 - r a s m d a   seolitlardan  biri,  y a ’ni  sh ab azitd a
N a 6[Al()Sift0 24]-12H20 j   kremniy-aluminiy -  kislorodli  sinchning
tuzilishi  k o ‘rsatilgan.  Uning  panjarasi  ikki  qavatli  olti  hadli 
halqalardan  tuzilgan.  Hosil  boMgan  sinch  tetraedrlardan  tashkil 
topgan  t o ‘rt  va  sakkiz  hadli  halqalar  bilan  o ‘ralgan.
Seolitlarning  strukturalari  dala  shpatinikidan  farqli  ravishda 
nisbatan  ochiq  boMib,  ularda  bir-biri  bilan  kanallar  orqali  bog‘-

4 1 -ra sm .
  Shabazit  strukturasidagi  kremniy-aluminiy-kislorodli 
sinchning  ko'rinishi.
langan  b o ‘shliqlar,  kristallaming  sirtida  esa  tirqishlar  („dera- 
zalar“ )  mavjud.  Shu  sababdan  seolitlar  o 'z   strukturalariga  turli 
moddalarning  molekulalarini  yoki  molekula  guruhlarini  yuta 
oladi.  H ar  bir  seolit  tu rid a  kirish  tirqishlarining  („deraza- 
larning")  oMchamlari  m a ’lum  kattalikka  ega  boMganligi  sababli 
u la rd a n ,  m o d d a la r n i  m o l e k u la la r in in g   oM chami  b o ‘yich a 
molekular  sath  darajasida  bir-biridan  ajratish  maqsadida,  y a ’ni 
molekular  elak  sifatida  foydalaniladi.  Bunda  oMchami  ,,deraza“ 
o ‘lchamidan  katta  boMganlari  strukturaga  kira  olmaydi,  ,,deraza“ 
oMchamidan  kichik  molekulalar  esa  seolit  tom onidan  yutiladi  va 
shu  tariqa  m oddaning  ajralishi  yuz  beradi.  Seolitlar  struktu- 
rasining  b o ‘shliqlarida  dala  shpatlamikiga  o'xshash  ishqoriy  va 
ishqoriy-yer  metallarining  kationlari  joylashadi,  lekin  seolit- 
larda  ushbu  kationlar  boshqa  kationlar  bilan  oson  almashinish 
xususiyatiga  ega  (masalan,  natriy  kalsiyga  almashishi  m um kin  va 
aksincha).  S eolitlarning  kation  alm ashinish  xususiyati  ham 
k a tio n n in g   oMchamiga  h a m d a   stru k tu rasid ag i  k anallarn in g  
oMchamiga  bog'liqdir.  Shunga  ko‘ra,  seolitlar  turli  muhitlardan 
k a t io n la r n i  a jra tib   o lis h d a ,  c h u n o n c h i   suvni  y u m s h a tis h  
maqsadida  ishlatiladi.
Seolit  strukturalarida  odatda  oMchami  3  dan  (10— 13)10“,() 
m  gacha  bo'lgan  kirish  darchalari  mavjud.  Shu  darchalar  orqali 
kristall  panjaraga  oMchami  yuqoridagi  raqamlarga  t o ‘g‘ri  kela- 
digan  molekulalar  kirishi  mumkin.  Shu  sababli  ularni  yana

molekular  elaklar  deb  atash  ham   mum kin.  Masalan,  shabazit 
N a 6[AI6Si60 24] 1 2 H 20 *   kristall  panjarasi  ikki  qavat  o ltita 
halqadan  tashkil  topgan.  Hosil  boMgan  karkasni  t o ‘rt  va  sakkiz 
kremniy-kislorodli  tetraed rlard an   tashkil  topgan  halqachalar 
tarzida  h am   talqin  etish  mum kin.  Bunday  halqachalar  5-10  10 
m  gacha  oMchamga  ega  boMgan  molekulalarni  tutib  qolishi  va 
yutishi  m um kin.  Shabazitning  adsorbsion  xususiyati  silikagel 
yoki  dioksid  uglerodiga  nisbatan  15  m arta,  suv  bugMariga 
nisbatan  5—6  marta  katta.  Ularda,  ayniqsa,  kaliy  va  litiy  kabi 
ishqoriy  kationlar,  bugMangan  fazalarning  organik  molekulalari 
yaxshi  yutiladi.
Dala  shpatlaridan  farqli  ravishda  seolitlarning  strukturalarida 
kuchsiz  bogMangan  molekular  suv  mavjud.  Bu  suv  seolitning 
sinch  strukturasidan  kanallar  va  b o ‘shliqlar  orqali  oson  chiqib 
ketadi  va  yana  qayta  yutiladi.  Ushbu  jarayon  seolitning  sinch 
strukturasiga  t a ’sir  ko‘rsatadi  va  u  o ‘zgarishsiz  qoladi.  S o f 
gidratlardan  suv  molekulalari  chiqib  ketganda  esa,  strukturada 
qayta  qurish  jarayoni  sodir  boMadi.  M oddaning  strukturasini 
o'zgartirm ay  yo‘qoladigan  molekular  suv  seolit  suvi  deb  ataladi. 
Bu  suvni  adsorbsion  suv  bilan  almashtirish  yaramaydi,  chunki 
adsorbsion  suv  m odda  strukturasiga  kirmaydi.  Seolit  suvining 
molekulalari  esa  m odda  strukturasining  bir  qismidir,  chunki 
ular  m a ’lu m   tarzda  struk tu ran in g  b o ‘shliqlarida  joylashadi. 
U larn in g   bogManish  kuchi  katta  boMmasa-da,  seolit  stru k ­
turasining  dastlabki  shakllanishi  faqat  ana  shu  suvning  ishtirokida 
boradi,  ya’ni  strukturaning  qurilishi  uch u n   suv  molekulalari- 
ning  boMishi  zaruriy   s h a rtla rd a n   biridir.  S eo litla rd an   suv 
y o ‘qolganda  uning  o ‘rnini  boshqa  molekulalar,  masalan,  atm o s ­
fera  gazi,  am m iak,  spirt  va  boshqalar  egallashi  mumkin.
Seolitlar  tabiatda  yetarli  darajada  uchraydi,  shuningdek, 
ularni  su n ’iy  yoM  bilan  olish  ham   m um kin.  Seolitlarning  vakil­
lari  qatoriga  yuqorida  qayd  etilgan  analsim ,  shabazit,  nat- 
rolitlardan  tashqari  formulalari  va  u  yerdagi  suv  miqdori  biroz 
o ‘z g a rib   t u r a d i g a n   le v in it  C a [ A l2S i30 |()]  •  5 H 20 ,   s k o le n it 
C a[A l2Si30 )()]  •  3 H 20 ,   gm elinit  N a[A lS i2O J   •  3 H 20   va  b o s h ­
qalar  kiradi.  S u n ’iy  yoM  bilan  olingan  sintetik  seolitga  ,,A“ 
tipidagi  Linda  molekular  elagi  N a 13Al[Al12Si)20 48]  •  0 2  •  2 7 H 20  
misol  boMishi  m um kin,  unda  kirish  ,,deraza“sining  oMchami
0,42  nm   ga  teng.

31- §.  Silikatlarning  struktura  tuzilishi
Silikatlarning struktura  tuzilishini  o ‘rganishning birinchi  bos- 
qichi  V.L.  Breggning  nomi  bilan  bogMiq.  1950-  yillarning  boshida 
A.V.  Belov va uning maktabida yangi zanjir,  tasma va boshqa  motiv­
lar  topilib,  ularning  asosida  tetraedrlargina  [S iO J 4-  emas,  balki 
diortogruppalar  [Si20 7]6_  yotishi  ham  aniqlangan  (42-  rasm).
V.L.  Bregg  o 'z in i n g   tad q iq o tlarin i  asosan  M g2+,  Al3+  va 
ularning  o ‘rnini  bosuvchi  Fe2+,  Fe1+  kationli  silikatlar  bilan  olib 
borgan.  Bu  kationlarning  silikat  strukturalaridagi  koordinatsion 
sonlar  6  ga  teng.  [ S iO J 4  tetraedri  qirrasining  uzunligi  (M g,  Al)  li 
o k t a e d r   q ir r a s in i n g   u z u n lig ig a   y a q in .  S h u n in g   u c h u n   yer 
qobigMning  M g2+,  A P ,   F e 2+  silikatlari  boMmish  asosiy  t o ‘q 
rangli  minerallarida  O 2  (O H~,  F~)  ionlari  zich  taxlangan  boMib, 
ularning  oktaedirk  b o ‘shIiqlari  Mg2+  yoki  A l1+  bilan  toMgan.
N.V.  Belov  yirik  kationli  ( N a +,  C a 2+  va  sh.k.)  silikatlarni 
o'rgangan.  Shu  katio n lar  asosida  hosil  boMgan  oktaedrlarning 
oMchamlari  yolgMz  te tr a e d r la r   qirrasining  oMchamiga  t o ‘g ‘ri 
kelmaydi  va  diortogruppa  [Si20 7]6  strukturaning  asosiy  kremniy- 
kislorodli birligi  boMib  xizmat  qiladi.
42- rasm.  Kichik va yirik kationli silikatlarning struktura elementlari: 
I— ortogruppa  [SiOJ4  ;  2—  kichik kationlar atrofidagi oktaedr;  3— yirik 
kationlar atrofidagi oktaedr;  4— diortogruppa  [Si20 7]6  .

а
b
4 3 -  ra sm .
  Vollastonitli 
(a)
  va  rodonitli  (
b)
  zanjirlar.
D iortogruppa  ishtirokida  tuzilgan  zanjirlarga  vollastonitli  va 
rodonitli  zanjirlar  misol  boMadi.  Vollastonitda  (43-  rasm,  a)yon 
yoqlari  b ilan  terilgan  o k ta e d r la r d a n   tashkil  to p g a n   chek siz 
u s tu n la r   s tr u k tu r a n in g   asosini  hosil  qiladi.  B u n d a  h a r   ikki 
o ktaedrdan  biri  birdaniga  diortogruppaning  ikkala  tetraedri  bilan 
u l a n a d i .   L e k in ,  d i o r t o g r u p p a n i n g   b a la n d lig i  C a   o k t a e d r i  
q irrasin in g   u zu n lig idan   b iroz  katta  bo'lganligi  sababli  d i o r ­
togruppaning  shakli  buziladi,  u  c h o ‘zilib  Ca  oktaedrining  oMcha­
miga  yaqinlasha  boradi.  O ktaedrning  qaram a-qarshi  qirrasi  esa 
ch o ‘zilib,  2  ta diortogruppani  bir-biri bilan faqat birgina ortogruppa 
[ S iO J 4  orqali  b og‘lanishi  u ch u n   imkoniyat  yaratib  beradi  (30- 
rasm).  R odonit  zanjirida  esa  struktura  tuzilishi  yanada  m urak- 
kablashib,  Ca  va  Mn  —  oktaedrlarining  birikishida  qaytariluvchi 
elem ent  boMib,  2 ta diortogruppa va bitta ortogruppa xizmat  qiladi 
(43-  rasm,  b).
2 
ta  vollastonit  zanjirining  q o lshilishidan  hosil  boMgan  kso­
notlitli  tasm a  amfibol  tasm adan  farqli  ravishda  olti  emas,  balki 
sakkizta  hadli  halqalardan  tuziladi.  U ning  radikali  [Si6O n ] l(H  dan 
iborat.  K so n otlitli  ta s m a la r   k o 'p g in a   kalsiyli  g id ro s ilik a tla r 
tu z ilish in in g   asosini  tashkil  etadi  (k so no tlit,  foshagit,  gille-

brandit,  toberm orit)  va  strukturaga  mustaqil  radikallar  yoki  kon- 
densatsiyalangan  qavatlar  holida  kiradi.  U shbu  gidrosilikatlar 
sementninggidratlanishi  va  qotishida  muhim  rol  o'ynaydi.
Yuqori  te m p e r a tu r a d a   ta sm a la r va  qavatlar uzilib,  k o 'p g in a  
gidrosilikatlar vollastonitga  aylanadi.  Q avat-  qavatli  silikatlarda 
esa  am fibol  ta sm alard a n   tuzilgan  oltiburchakli  halq alar  aso- 
sidagi  t o ‘rlardan  (talk,  sluda,  kaolinit)  tashqari  ksonotlit  va 
u n d a n   h am   m urak k ab   ta sm a la rn in g   k o n d en satsiy alan ish id an  
hosil  boMgan  t o ‘rlar  h am   vujudga  keladi.  U larn in g   tuzilishida 
k s o n o tlitli  ta sm a la rd a g i  kabi  d io r t o g r u p p a   [Si20 7]6_  y aqqol 
n a m o y o n   boMadi.  D io rto g ru p p alarn i  tarkibida  yirik  kationlari 
boMgan  sinchli  silikatlarda  h a m ,  b a ’zi  bir  halqali  silikatlarda 
h a m   kuzatish  m um kin.
N.V.  Belov  xulosalariga  k o 'ra,  silikat  strukturalarining  tuzi­
lishida  kation motivlari  muhim  ahamiyatga ega.  Kremniy-kislorodli 
radikallar  esa  ularga  moslashadilar,  xolos.  Silikat  strukturasidagi 
kationni  o ‘rab  turgan  kislorod  atomlari  orasidagi  joyni  k rem ­
niyning mayda  ionlari egallaydi.  Bunda har bir kremniy atomi  6 ta 
q o ‘shni  tetraed r  b o ‘shligMdan  birini  egallaydi,  chunki  Poling 
qoidasiga  ko‘ra,  tetraedrlarda  um um iy  qirralar  boMishi  m um kin 
emas.
32- §.  Oddiy  va  murakkab  metall  oksidlari 
birikmalarining  strukturalari
Tabiatda  ko‘p  tarqalgan  va  keng  ishlatiladigan  silikatlar, 
oddiy  va  murakkab  oksidlarning  strukturaviy  parametrlari,  fizik 
xossa  va  xususiyatlarini  jamlashda  A.  N.Vinchell,  G.  Vinchell, 
A.  G.Betextin,  N.  A.  Toropov,  P.  P  Budnikov,  A.  S.  Berejnoy, 
A.  A.  A ppen,  V  S.  G orshkov,  V.  G.  Savelyev,  N.  F.  Fyodorov, 
P.  D.  Sarkisov  va  boshqalar  ko‘p  m a ’lum otlar  to'plashgan  va 
m atbuotga  e ’lon  qilishgan.
O ddiy  oksidlar  deyilganda  tarkibiga  bir  xil  metall  atomlari 
kirgan  m oddalar  tushuniladi.  M u ra k k a b   oksidlar  tarkibida  esa 
ikki  va  u n d an   h am   ko‘p  metallarning  atomlari  boMadi.
Quyidagi  8  va  9- jadvallarda  silikat  va  qiyin  eriydigan  nometall 
m ateriallar  turkumiga  kiruvchi  bir  qato r  oddiy  va  murakkab 
oksidlarning  fizik-kristall-kimyoviy  parametrlari  keltirilgan.
9 —  J.  I.  Alim jonova,  A.  A.  Ismatov 
129

33- §.  Silikatlar  fizik  xossalarining 
strukturasiga  bog‘liqligi
Silikatlarning  fizik  xossalari  ko‘p  jihatdan  ularning  struk­
tura  tuzilishiga  ko‘ra  aniqlanadi.  Orolli  silikatlar  eng  yuqori 
zichlik  va  qattiqlikka  ega  boMib,  ularning  sindirish  ko‘rsatkichi 
yuqori,  ko ‘pchiligi  izometrik  k o ‘rinishga  egadir,  kristallarga  bir 
n echta  y o ‘nalish  b o ‘ylab  o ‘rtacha  va  m ukam m al  b o ‘lmagan 
birlashish  xosdir.  Halqasimon  silikatlarning  zichligi  past  boMsa- 
da,  qattiqligi  yuqori  darajada,  sindirish  k o ‘rsatkichlari  kichik. 
Z a n jir s im o n   va  ta s m a s im o n   silikatlar  o ‘r ta c h a   darajadagi 
zichlik,  qattiqlik  va  sindirish  k o ‘rsatkichlariga  egadir.  Ularning 
zanjirlarining  bo'yi  va  eni  b o ‘yicha  anizotropik  xususiyatlari 
yaxshi  rivojlangan  b o ‘lib,  od atd a  ustunsimon,  ignasimon  va 
tolali  kristallar  sifatida  nam oyon  boMadi.  Q avat-qavat  silikat­
larning  zichligi  yuqori  emas,  qattiqligi  esa  juda  past.  Qavatlar- 
ning  uzunasiga  va  ko'ndalangiga  xossalarida  yuqori  darajali 
anizotroplik  kuzatiladi.  Q avat-qavat  silikatlar  tugm achasim on, 
y a p ro q s im o n ,  ta n g a sim o n   k o 'r in is h d a   boMadi.  S in c h s im o n  
silikatlarning  zichligi  ju d a  past,  qattiqligi  o ‘rtacha,  sindirish 
k o ‘rsatkichi  ju d a  kichik  boMadi  (8-  jadval).
8
-  ja d v a l
Silikatlar  xossalarining  strukturasiga  bog‘liqligi
Mineral
Formulasi
Struktura
turi
Xossalari
zichligi  p, 
10"3 
kg/m 3
qattiq­
ligi,
M oos
bo'yicha
Leysit
K[AlSi20 6]^
Sinchli
2,47
6
Be rill
Be3A12l Si6 ° J
Halqasimon
2,66
7 , 5 - 8
Fenakit
B eJS iO J
Orolsimon
3,00
7,5
Olivin
(M g,F e)2[SiO J
Orolsimon
3 , 3 - 3 ,5
6 , 5 - 7 , 0
Gipersten
(M g,Fe)2[Si20 6]'
Zanjirsimon
3 , 3 - 3 ,5
5 , 5 - 6 , 0
Jadeit
NaAI[Si20 6]',
Zanjirsimon
3,40
6,5
Serpentin
Mg6(O H )8[Si4O 10]2 Qavat-qavat
2,60
2 , 5 - 3

Tayanch  s o ‘z  va  iboralar
Tetraedr;  doortogruppa;  koordinatsion  son;  kremniy-kislorodli 
radikal;  orolli  struktura;  zanjirli  tasma;  qavat-qavatli  struktura;  sinchli 
strukturalar;  so'nggi  oMchamli  radikallar;  halqali  silikatlar,  kremniy 
kislorodli  tetroedr;  alumokislorodli  oktaedr;  seolit;  olivin;  piroksinlar; 
amfibollar;  vollastonit;  tuproq  minerallari;  qumtuproq  modifikatsiyalari; 
dala  shpati.
(?)  N a zorat  savollari
1  Silikatlar  strukturalari  haqidagi  tasavvurlarning  rivojlanishi 
to'g'risida  nimalarni  bilasiz?
2.  Silikatlar  struktura  tuzilishining  hozirgi  zam on  talqinini  bayon 
eting.
3.  Silikatlarning  strukturaviy  xususiyatlari  haqida  nimalarni  bilasiz?
4.  Silikatlar  strukturasi  bo'yicha  qanday  turkumlanadi?
5.  Orolsimon,  zanjirsimon,  tasmasimon,  qavat-qavat  va  sinch- 
simon  strukturalarning  bir-biridan  farqi  nimada?
6.  Orolsimon  silikatlarda  tetraedrlar  bir-biri  bilan  qanday  birikadi?
7.  Halqasimon  silikatlar  qanday  tuzilgan?
8.  Kremniy  tetraedrlaridan  tashkil  topgan  cheksiz  krem niy- 
kislorodli  zanjirlar  va  ularning  kondensatsiyalanishidan  vujudga 
kelgan  tasmalar  ko'rinishini  chizib  bering.
9.  Qavat-qavat  struktura  tuzilishiga  ega  boMgan  silikatlarni  sanab 
bering.
10.  Sinch  strukturalarga  ega  boMgan  silikatlarga  misol  keltiring.
11.  Oddiy  va  murakkab  metall  oksidlari  birikmalarining  struk­
turalari  haqida  nimalarni  bilasiz?
12.  Orolsimon,  halqasimon,  zanjirsimon,  tasmasimon,  qavat-qavat 
va  sinchli  silikatlarga  mansub  boMgan  krem niy-kislorodli 
radikallar  qanday  yoziladi?
5 - BOB.  SILIKATLARNING  SUYUQ  VA 
SHISHASIM ON  HOLATI
34- §.  Suyuq  holatdagi  modda  tuzilishi
Suyuq  holatdagi  m o d d a   o ‘z  tuzilishi  b o ‘yicha  gaz  va  qattiq 
holatdagi  moddalarning  o ‘rtasida  turadi.  U  zichligining  yuqo- 
riligi,  siqilishga  moyil  emasligi  va  molekulalararo  bogManish 
kuchining  kattaligiga  k o ‘ra  qattiq  m oddalarga  yaqin  boMsa, 
izotrop  xususiyatlari  va  oquvchanligiga  k o 'ra   gazlarga  yaqin 
turadi.

K ristallam ing  suyuqlanish  jarayonini  kuzatish  natijasida 
te m p e r a tu r a   oshishi  bilan  ionlarning  te b ra n ish   am plitudasi 
osh ib ,  kim yoviy  bogMarning  uzilishi  va  u la rn in g   qo 'sh ilib  
ketishi  natijasida  kristall  asta-sekin  yumshab  yuqori  qovush- 
qoqlikka  ega  boMgan  suyuqlikka  aylanishi  taxm in  qilinadi.
A gar  kristallning  suyuqlanish  te m p eratu rasi  yuqori  boM- 
m a sa ,  su y u q lan g an   m o d d a n in g   tuzilishi  k rista lln in g   tu z i- 
lishiga  o 'x s h a sh ,  lekin  u  b o ‘sh,  zich  boMmagan  tuzilishga 
ega  boMadi.  S u y u q lik lard a  yaqin  m asofa  tartibligi  saqlanib 
qoladi.
Agar  kristallarni  qizdirish  davrida  kimyoviy  bogMarning 
uzilishi  tez  va  bir  tekis  boMmasa,  unda  suyuqlanish  te m p era­
turasi  atrofida  materialda  metastabil  suyuq  fazadan  iborat,  xaotik 
tartibda  joylashgan  m ik ro m ay d o n lar  paydo  boMadi,  natijada 
oson  q o ‘zg ‘aluvchan  suyuqlik  hosil  boMadi.  Suyuqliklarning 
tuzilishi  haqida  3  ta  gipoteza  mavjud:
1 
N u q s o n l a r d a n   x o l i   B e r n a l   s u y u q l i g i .
Bunda  suyuqlikning  strukturasi  kristallning  strukturasiga 
mos  tushadi.  Kristallning  suyuqlikka  oMishida  bogMar  uzilmaydi, 
b a lk i  jip s la s h u v   k u c h l a r i  u z ilad i.  S u y u q lik d a   n u q s o n l a r  
boMmaydi,  faqat  kristallam ing  geom etriyasida  biroz  chetga 
ogMsh  kuzatiladi,  u  suyuqlanish  temperaturasi  atrofida  yuqori 
qovushqoqlikka  ega  boMadi.
2.  Y o  ‘  n a 11 i r i  l g a  n 
m i к г о  к ri s t a 1 i к  s i b o t a k s i k  
S t y u a r t   s u y u q l i g i .
B unda  suyuqlik  tartibli  m olekulalardan  tuzilgan  boMib, 
u la rd a   m o lek u lalararo   kuchsiz  bogManish,  m o lek u lalarn in g  
ichida  esa  kuchli  bogMar  t a ’sir  etadi,  suyuqlik  molekulalari 
y o ‘naltirilishga  moyil.
3 . K v a z i k r i s t a l l i   t a r t i b s i z   F r e n k e l   s u y u q l i g i .
B u n d ay  suyu qlik lard a  io n lar  t o ‘p lam i  boMib,  u larn in g
tuzilishi  o 'zgarib  turadi.  B unda  kristallni  qizdirish  davrida 
struktura  nuqsonlari  yigMlib  qolib,  suyuqlanish  temperaturasiga 
yetgach,  kristall  bir  zum da  suyuqlanib  qoladi.  Hosil  boMgan 
suyuqlikning  qovushqoqligi  past  boMadi.  Silikat  moddalarning 
suyuqlanishi  natijasida  hosil  boMgan  m o ddalarni  suyuqliklar 
deb  hisoblashga  asos  bor.  Ularni  dissotsialangan  elektrolitlar  deb 
qarash  mumkin.