J. I. A L im j o n o V a, A. A. Is m a t o V

+Дя,
ЬЧЧЧЧЧЧЧ^
в
C +   +
с
л
52-rasm . Y arim o'tkazgichlarning zonalar sxemasi: 
a —  elektron;  b —  teshikli.

2.  Q o ' s h i m c h a   e n e r g i y a   s a th l a r i d a  j o y l a s h g a n   e l e k t r o n l a r n i n g  
b i r  q is m i  o ‘t k a z u v c h a n l i k   z o n a s ig a   o 't i s h i   m u m k i n .
3.  Ik k a la  hoi  b i r d a n ig a   r o 'y  b erish i  m u m k i n .
Bu  u c h t a   hoi  r o ‘y b e r g a n d a   m o d d a d a   e l e k t r o n   o M k az u v ch an lik  
v u ju d g a  keladi.  1 -h o i   b o 'y i c h a   t u g ‘ilgan  e le k t r o n   o M k a z u v c h a n lik  
teshikli yoki 
p  -  tipli о ‘tkazuvchanlik
 deyiladi.  2-h o l  b o ‘yich a tugMlgan 
oM kaz u v ch an lik  e l e k t r o n   yoki 
n  -  tipli o ‘tkazuvchanlik
 deyiladi.
M o d d a   ta rkibidagi  y ot  q o 's h i m c h a l a r  n a tija sid a  v u ju d g a   kelgan 
a n a   s h u n d a y   o M k a z u v c h a n l i k l a r  
a ra la sh m a li  o 'tk a zu v c h a n lik  
deyiladi.
B u n d a n   t a s h q a r i ,   y a n a   i o n   o ' t k a z u v c h a n l i k   h a m   m a v j u d .  
U  g e t r o p o l a r   m o d d a l a r d a   y u q o r i   t e m p e r a t u r a   s h a r o i t i d a  
i o n l a r n i n g   d i f f u z i y a l a n i s h   te z lig i  y u q o r i   boM gan  p a y t d a   v u j u d g a  
k e l a d i .   I o n   o ' t k a z u v c h a n l i k   h a m   t e m p e r a t u r a   o s h i s h i   b i l a n  
k u c h a y a d i   va  e l e k t r o l i z   h o d i s a s i   b i l a n   b o r a d i .   E l e k t r o n   va  i o n  
o M k a z u v c h a n l i k k a   e g a   m o d d a l a r   b i r i n c h i   v a   i k k i n c h i  j i n s d a g i  
m o d d a l a r   d e b   a t a l a d i .
M o d d a n i n g   e l e k t r   o 't k a z u v c h a n l i g i   u n i n g   t a r k ib i g a ,  a t o m  
e l e k t r o n   tuzilishiga  va ta jrib a   s h a ro itig a   q a r a b   o 'z g a r i s h i  m u m k i n .
D e m a k ,   m e t a l la r d a   e l e k t r  to k i  o d d iy  s h a r o i t d a ,   y a ’ni  e l e k t r o n ­
l a r n i n g   h a y a j o n l a n m a g a n   s h a r o i t i d a   v u j u d g a   k e l a d i .   Y a r i m  
o 't k a z g i c h l a r  va  ion  o 't k a z g i c h l a r  esa e l e k tr o n la rn in g  h a y a jo n la n g a n  
p a y t i d a g i n a   to k   o 't k a z a   olad i.  OMa  past  va  o ' t a   y u q o r i   h a r o r a t li  
s h a r o i t l a r d a   h a m   y a r i m o 't k a z u v c h a n l i k  x u s u siy a ti  k u c h a y a d i .
43-  §.  Qutblanish  va  uning  turlari
O z o d   a t o m   va  i o n d a g i   e l e k t r o n   b u l u t i g a   q a r a s h l i   o g 'i r l i k  
m a r k a z in i n g  vaqt b o 'y i c h a  o l i n g a n  o 'r t a c h a  q iy m a ti  a t o m   yadrosiga 
t o ' g ' r i   k e la d i  ( t u s h a d i ) .   B u n d a y   a t o m n i n g   e l e k t r   m o m e n t i   0  ga 
teng.  U n g a   ta s h q a r id a n   e le k t r  m a y d o n i   t a ’sir ettirsak,  u n d a   e le k tro n  
b u l u t i n i n g   y a d r o g a   n i s b a t a n   s u rilish i  k u z a t i l i b ,   a t o m d a   e l e k t r  
m o m e n t i   v u ju d g a  keladi.
B u  m o m e n t n i n g   m i q d o r i   m a y d o n   k u c h l a n g a n l i g i g a   va 
e l e k t r o n l a r  b u l u t in i n g   d e f o r m a ts i y a l a n i s h ig a  b o g 'l i q   b o 'l a d i ,   y a ’ni:
P   = a E   , 
j 
’
b u   y e r d a :  
Ps —
  e l e k t r   m o m e n t i ;  
E   —
  m a y d o n   k u c h l a n g a n l i g i ;  
a   —  a t o m n i n g   q u t b l a n i s h i   d e b   a ta lib ,  h a j m   birlig ig a  t e n g   b o 'l a d i .
Q u t b l a n i s h   n a t i j a s i d a   a t o m d a   b e r i l g a n   k u c h l a n g a n l i k n i n g  
y o ' n a l i s h i g a   q a r a m a - q a r s h i   b o ' l g a n   E Y K   v u j u d g a   k e l a d i .

4
*
5
-
© X  
о ;
J
O
C
 
y
O
L
V
>
\
 
\   w
* v
\ 1
>
\
53-rasm.  Е
 maydonida dielektriklarning qutblanishi:  a —  ionli 
kristallarda ionli va elektronli qutblanish;  b —  kovalentli kristallarda 
elektronli qutblanish;  d — polyardielektriklarda oriyentatsion qutblanish.
G e te r o p o l y a r  m o le k u la la rd a  yoki  kristallarda elek tr m a y d o n i t a ’sirida 
q u t b l a n i s h n i n g   u c h   xil  m e x a n i z m i   k u z a tilish i  m u m k i n   ( 5 3 - r a s m ) .
1 . E l e k t r o n   q u t b l a n i s h .   U  m o l e k u l a   va  a t o m n i   tashkil 
qiig an   e l e k t r o n   b u l u t in i n g  surilishi  n a tija s id a   v u ju d g a  keladi.
2.  I o n   q u t b l a n i s h .   A to m d a g i   q a r a m a - q a r s h i   z a ry a d la n g a n  
io n la r n i n g  b ir-b irig a   n is b a ta n   q o ‘z g ‘alishi  natijasid a  v u judga  keladi.
3 
O r i y e n t a t s i o n   q u t b l a n i s h .   U  e l e k t r   m a y d o n i  
t a ’sirida  m o le k u la l a r n i n g  burilishi  n atijasid a  v u ju d g a  keladi.
U m u m i y   h o l d a   m o d d a n i n g   q u t b l a n i s h i   u c h   xil  q u t b l a n i s h n i n g  
y ig li n d i s i d a n   ib o ra td ir:
a   =   a   .  +   a  
+   a
c l 
io n  
o n y c n

Har  xil  moddalarda  u  yoki  bu  qutblanish  ustun  kelishi 
mumkin.  Masalan,  ion-koordinatsion  kristallarda  elektron  va  ion 
qutblanish,  polyar  b o‘lmagan  moddalarda  esa  faqat  elektron 
qutblanish  vujudga  keladi.
44-  §.  Dielektrik  singdiruvchanlik
Dielektrikdagi qutblanish  darajasini  belgilab beradigan  miqdor 
d ie le k tr ik   s in g d ir u v c h a n lik
  deyiladi.  Agarda  biror  dielektrikni 
kondensatorning  ikkita  qatlami  orasiga  joylashtirsak,  kondensa- 
torning  energiyasi  va  maydon  kuchlanganligi  m a’lum  darajada, 
masalan,  e marta  kamayadi.  Ana  shu  г dielektrik  singdiruvchanlik 
deb  ataladi  va  uning  qutblanish  darajasini  belgilab  beradi.
Dielektrik singdiruvchanlik quyidagi  formula  orqali topiladi:
e  =   К •  С - d / S ,
bu yerda: 
К  
—
  konstanta; 
С 
—
  kondensatorning sig'imi; 
d  
—
  kondensator 
elektrodlari orasidagi  masofa;  5  —  kondensatorning yuzasi.
Dielektrik singdiruvchanlikning qiymati turli  moddalarda turlicha 
bo'ladi.  Ko'pchilik  oksidli,  silikatli  va  alumosilikatli  keramika 
materiallarida e 6 dan  12 gacha,  ba’zi  moddalarda,  masalan  BaTiO^ 
da uning qiymati  bir necha  mingga yetadi.
Harorat  oshishi  bilan  keramika  materiallarda 
dielektrik 
singdiruvchanlikning qiymati  turlicha  o'zgaradi  (54-rasm).
54-rasm.
  Dielektrik singdiruvchanlikning temperaturaga bog'liqligi:
/ — qiyin qutblanadigan  keramika uchun;  2 — yengil qutblanadigan
keramika uchun.

55-rasm.
  Steatitda dielektrik singdiruvchanlik qiymatining temperatura va 
tebranishga bogMiq ravishda o'zgarish  grafigi.
D ielektrik s in g d iru v ch an lik n in g  q iy m ati  t e m p e r a t u r a   koMarilishi 
bilan   o r t a d i  va  a t o m l a r n i n g  te b ra n is h i  o rtis h i b ila n  y u q o ri  t e m p e r a ­
turali  s o h a l a r d a   k a m a y a d i.  A n a  s h u n d a y  bogManish  xarak teri  ste a tit 
k e r a m i k a   u c h u n   5 5 -  r a s m d a   keltirilgan.
D i e le k tr ik  s i n g d iru v c h a n lik n in g  t e m p e r a t u r a   koeffitsiyenti 
TKz 
q u y id a g ic h a  topiladi:
T K
e
  =   1/e • А е /Д / ,  g r a d " 1
9- ja d va l.
B a ’zi  keramika  m ateriallarning  TK
e
  qiymati
Material
2 0 —80°C  li 
chegarada, 
TKe 
10b grad
Material
2 0 —80°C  li 
chegarada, 
TKe  10ft grad  ' 1
SrTiO,
-   2500
MgTiO,
+60
C aTiO ,
-   1500
M gTiO,
+ 7 0
TiO,
-   800
S rZ rO ,
+ 100
BaZrO,
-   350
CoSnO^
+ 110
ZrTiO ,
-   100
S r S n 0 3
+ 180

K e r a m i k a   m a t e r i a l l a r i d a   TK z  n in g   a b s o lu t  q iy m a t i   t u r l i c h a  
boMib,  u  k o ‘p  p a r a m e t r l a r g a   bogMiq  ( 9 - ja d v a l ) .
T e x n i k a d a   TKe.  k i c h i k   boMgan  m a t e r ia l l a r   —  k e r a m i k   d i e l e k ­
t r i k l a r   n i h o y a t d a   m u h i m   a h a m i y a t g a   e g a ,  c h u n k i   u l a r   e l e k t r  
s x e m a l a r n i n g  t e m p e r a t u r a   b a r q a ro rlig in i  t a ’m in la y d i.
45-  §.  Dielektrik  yo‘qotishlik
D i e l e k t r i k d a g i   q u t b l a n i s h   t o k l a r i n i n g   v u j u d g a   k e l i s h i   v a  
s t r u k t u r a n i n g   b ir jin sli  boM m asligi  n a tija s id a   v u ju d g a   k e lg a n   e l e k t r  
q u w a t i n i n g   y o ‘q o lis h   h o d is a s i 
d iele k trik  y o ‘qotishUk
  d e b   a t a la d i.  
B u n i n g   n a tija s id a   k e r a m i k a   m a t e r ia lg a   e le k tr  m a y d o n i   t a ’sir  k o ‘r- 
s a t g a n d a   m a ’l u m   m i q d o r d a g i   e le k tr e n e rg iy a s in in g  yutilishi  k u z a t i -  
ladi.  Bu  yutilgan energiya  kristall  panjaradagi  s tru k tu ra  e l e m e n tla r in i 
siljitishga  s a r f  boMadi.  N a t i j a d a   m a t e r ia ln i n g  qizishi  kuzatiladi.
D ie l e k t r ik   y o ‘q o t i s h l i k n i n g   v u ju d g a   k elish ig a  d i e l e k t r ik n i n g  
q u t b l a n i s h   h o d i s a s i ,   u n i n g   t a r k i b i d a g i   m a v j u d   t u r l i   y a r i m -  
o ‘t k a z g i c h   m o d d a l a r n i n g   a r a l a s h m a s i ,   m o d d a n i n g   n a m l i g i   v a  
g'ovakligi  sabab boMadi.  U la r  m a ’lu m   d a r a ja d a  e le k tr tokini  oMkazib 
y u b o r i b ,   d i e l e k tr i k d a   e l e k t r  q u w a t i n i n g  y o 'q o l i s h i g a   olib   keladi.
D ielektrik y o 'q o t i s h   p a y tid a   m o d d a n i n g  qizishi  kuzatiladi,  y a ’ni 
u n i n g   h a r o ra ti  o rtad i.  A n a  s h u   h o d i s a d a n   t e x n i k a d a   b a ’zi  b ir m etall 
b o M m a g a n   m o d d a l a r n i   q u r i t i s h   va  s u y u q l a n t i r is h   is h la rid a   f o y d a -  
laniladi.
D ie l e k t r ik   y o 'q o t i s h l a r   o ‘z g a r u v c h a n   t o k   t a ’siridagi  d i e l e k t r i k  
y o 'q o tis h   b urc hagi bilan   belgilanadi,  k o ‘p i n c h a  a n a   shu b u r c h a k n i n g  
tg5  d a n   f o y d a la n ila d i.
D i e l e k t r i k d a n   o M a y o tg a n   t o k n i n g   m i q d o r i   m a ’lu m   b i r  c h e g a -  
r a d a n   o s h ib   ketsa,  u n d a n  j u d a   k a tta   t e z lik d a   t o k  oMish  h o d isas i y u z  
b e r ib ,  o q i b a t d a  d ie le k trik  b u z ila d i  va  i s h d a n  c h iq a d i.
K o 'p g i n a   silikat  m o d d a l a r n i n g   d i e le k t r i k  
s in g d i r u v c h a n l ig i  
tu rlic h a d ir.  Ishqoriy s h i s h a l a r n i n g  d ielek trik  y o 'q o tis h la ri j u d a   k atta 
boMadi.  S h u n i n g  u c h u n   u l a r y o m o n   i z o la to rla r h is o b la n a d i.  A g a rd a  
s h i s h a   t a r k i b i d a   k a m   h a r a k a t c h a n   o k s i d l a r   ( P b O  va  B a O )  m i q d o r i  
k a t t a   boMsa,  tg5  m i q d o r i   a n c h a   p a s a y a d i.  A g a r   t o z a   k r e m n e z y o m  
s h i s h a s i n i n g   d i e l e k t r i k   s i n g d i r u v c h a n l i g i   e  =   3 ,1 8   boMsa,  P b O  
q o ‘s h il g a n   s h i s h a n i n g   d i e l e k t r i k   s in g d i r u v c h a n l i g i   e =   18  ga  te n g  
boMadi.

Toza  korund  keramikasi  a-A I20 3  ning  dielektrik  singdiruv­
chanligi  8  =   8,5-9,5  ga,  tg5  = (1 -2 ) MO^ga  teng,  kristall  holatdagi 
kvars  u ch u n   e  =   4,5  va  tg8=  2,2  1 0 4.  Bu  ko'rsatkichlar  kristall 
panjaraning zichligiga  ham bogMiqdir.  Masalan, zichligi  uncha katta 
b oM m agan  m in e ra lla r:  2 M g O   •  2A120 3  •  5 S i 0 2  —  k o rd iy e rit, 
A120 3 •  3BeO • 6 S i 0 2  —  berill,  N a 20  • A1,03  •  6 S i 0 2  —  albitlarning 
tg8  si  0,01  d an   kichik  boMadi  (tg5<0,01),  solishtirma  elektr  q a r ­
shiligi  esa qiymati pv= 1 0 15—  1016 om  • sm. Zichligi  bundan  kattaroq 
boMgan  C a O   •  S i 0 2  —  v o llasto n it,  3Al20 3 ‘ 2 S i 0 2  —  m ullit, 
MgO • S i0 2— klinoenstatit minerali uchun tg5<0,0005, pv= 1 0 IKom • sm. 
Zichligi bundan ham yuqori boMgan  MgO  —  periklaz,  MgO • A120 4
—  shpinel,  a  -  A120 3 —  korund  minerallari  uchun  tg5<0,0003  va 
pv= 1 0 ls  o m   • sm.
4 6 -  § .  Elektr  mustahkamlik
Keramika  materiallarda y o ‘naltirilgan  elektr maydoni  t a ’sirida 
dielektrikning teshilishi  r o ‘y berishi  mumkin.  Keramikaning elektr 
maydoni  t a ’siridagi  buzilishga qarshilik  ko‘rsatish  xususiyati  uning 
e le ktr  m ustahkam ligi  deyiladi.
Elektr  m ustahkam lik  yorib  oMuvchi  kuchlanish  qiym atini 
(kilovolt)  keltirilgan  dielektrik  qalinligiga  (sm  yoki  m m )  boMgan 
nisbati  sifatida topiladi:
E  
“ « U / Л   k v /s m ,
ru n s
bu  yerda:  £ mus  —  elektr  mustahkamlik;  t / csh  —  yorib  oMuvchi 
kuchlanish,  kv;  h  —  dielektrikning  qalinligi,  sm  yoki  m m .
Keramik izolatsion  materiallarda yo‘naltirilgan  maydon ta ’sirida 
qattiq  dielektrik t o ‘rt  xil  ko‘rinishda teshiladi:
Elektr teshilish  tabiatan  elektronli jarayon  boMib,  bu  alohida- 
alohida elektronlar yigMlib,  elektronlar ko'chkisi  hosil  qilishi tufayli 
sodir boMadi.  Monokristallar uch u n   toza  elektronli  teshilish,  gazli 
q o ‘shilmalar  tarkibiga  kirgan  elektr-keramika  m ateriallar  uchun 
esa  elektr m aydonida  qolgan  turdagi  teshilish  xosdir.
Keramika dielektriklarda elektr teshilish jarayoni ju d a tez sodir 
boMadi.  Bu jarayonning oMishi  uchun  ketgan vaqt  10  7  -1 0 s sek  ni 
tashkil  etadi.  Buyum  yoki  n am u n a   elektr  m u stahkam ligining

y o ‘q o lishi  arafasidagi  k u ch lan ish   qiym ati 
t o 's iq la r n i  y e n g is h  
k u c h la n is h i 
deb ataladi.  Bunday param etr tufayli turli  materiallarni 
taqqoslash  imkoniyati  paydo  b o ‘ldi.
47-  §.  Piro-,  pyezo-  va  segnetoelektriklar
Sim metriya  markazi  boMgan  kristallaming  natijaviy  elektr 
m om enti  nolga teng boMadi.
Agarda kristallda  simmetriya  markazi  mavjud  boMmasa,  elektr 
m o m en ti  noldan  farqli  boMib,  bu  m oddalar  doimiy  qutblanishga 
ega  boMib  qolib,  o ‘zlarini  xuddi  doimiy  magnitlar  kabi  tutadilar.
Sharoitning  maMum  darajada  o'zgarishi  natijasida  kristall 
panjaradagi atomlar orasidagi  masofa va valent burchaklari o ‘zgarishi 
m um kin.  Buning  natijasida  qutblanish  darajasi  yoki  qutblanish 
miqdori  ham   o'zgaradi.  Agarda  kristallning  qutblanish  holati 
haroratning oshishi,  ya’ni  issiqlik  kengayishi  natijasida  yuz  bersa, 
ushbu  h o d isapiroelek.tr effekti deyiladi.  Piroelektr effekti  nam oyon 
boMadigan  m oddalar  p iro e le k trik la r  deyiladi.  Boshqacha  qilib 
aytadigan  boMsak,  piroelektriklik  b a’zi  kristall  dielektrik jism lam i 
qizdirish  yoki  sovitishda  ular  sirtining  elektrlanishini  anglatadi.
Piroelektrik jismlarga  barcha  segnetoelektrik  materiallar,  shu 
ju m la d a n  
titanat,  niobat,  tantalat  asosidagi  s u n ’iy  keram ika, 
turm alin  kabi  tabiiy  minerallar  kiradi.
J is m la r n in g   p ir o e le k tr ik   h o lati  m axsus  k o effitsiy en t  b ilan 
ifo d a la n a d i.  B u n d ay   h o la t  m a te r ia l  h a r o r a t in in g   bir  g rad u sg a 
o ‘zgargandagi  qutblanish  qiymatini anglatadi.  Piroelektrik  kera­
m ik a   b u y u m l a r   u c h u n   p ir o e le k tr ik   effekt  10  s- 1 0 ‘7 K l/(s m  •  K.) 
oraligMda  boMadi.  Bariy titanati  B a T i0 3  uchun  piroelektrik  effekt 
10*  K l / ( s m   ■ K)  g a ,  q o ‘r g ‘o s h i n   t i t a n a t i   P b T i 0 3  u c h u n  
6,7  •  10 s  Kl/(sm  •  K) ga teng.  Q o ‘rg‘oshin  titanati va sirkonati  hosil 
qiigan  STS  q a ttiq   q o tish m a s i  u c h u n   bu  p a r a m e t r   6 , 7 -   10* 
K l/( s m   •  K)  qiy m atg a  te n g   boMadi.
Agarda qutblanish  holati  mexanik deformatsiya  kuchi  t a ’sirida 
o'zgarib  qolsa,  pyezoelektr  effekti  hosil  boMib,  bunday  m oddalar 
p yezo elektrikla r deyiladi.  Pyezoelektriklik  —  mexanik  kuchlanish 
t a ’sirida dielektrik qutblanuvchanlikning yuzaga kelishidir.
Pyezoelektrik effektlarga quyidagi  hodisalar kiradi:
1.  Dielektrik yuzasida elektr zaryadlarining hosil  boMishi.

2.  D ie le k trik d a   u n in g   d e fo rm a tsiy alan ish i  tufayli  elek tr 
qutblanish  paydo  boMishi  —  t o ‘g‘ri  effekt.
3.  Dielektrikni  tashqi  elektr maydoniga joylashtirganda  uning 
deformatsiyaga  uchrashi  — teskari  effekt.
Pyezoelektrik m oddalarda pyezoelektrik effektlar orqali  elektr 
energiyasini  mexanik  energiyaga  o'zgartirish  m um kin,  jum ladan 
akustik energiyaga va aksincha.  Masalan, pyezodvigatellarda — yuqori 
k u ch lan ish li  g e n e r a to r la r d a   te b ra n is h la rn i  stabillash  u c h u n , 
radiotexnikada  —  filtrlar sifatida qoMlaniladi.
Pyezoelektrik effekt xossalariga ega boMgan  kristall dielektriklar
2 guruga boMinadi:
1.  Monokristall modda va  materiallar.
2.  Polikristall  modda va  materiallar.
Monokristall  m od d a  va  materiallarga  kvars  S i 0 3,  L i N b 0 3, 
L i|2T a 0 3,  Bi|2G e O 20,  Bi12SiO20  va  boshqalar  kiradi.
Polikristall  m odda va  materiallarga  B a T i0 3,  P b T i 0 3,  P b Z r 0 3, 
Z n O ,  CdS,  AIN,  L i N b 0 3  va  boshqalar  kiradi.  U lar  texnikada 
dielektrik  o ‘zgartgich,  datchik  toMqinli  filtr,  asboblar  to ‘shamasi 
va boshqa detallarni yasashda ishlatiladi.
Kristalldagi  qutblanish  holati  yoki  darajasi  kuchsiz  elektr 
m aydoni  t a ’sirida  o ‘zgarsa,  bu  effekt  segnetoeffekt,  bunday  m o d ­
dalar esa segnetoelektriklar deyiladi.  Chet  ellarda bunday m oddalar 
ferroelektriklar deb  h am   ataladi.
Bunday  effekt  hosil  qiluvchi  m oddalar  yarimoMkazgichlar, 
k o n d en sato r  va  boshqa  m o d d a lar  sifatida  radioelektronika  va 
texnikaning turli  yangi sohalarida  ishlatiladi.  Segnetoelektriklaming 
asosiy  nam oyondalari  boMib,  1935-  yilda  kashf etilgan  B a T i0 3va 
uning  ishtirokidagi  qattiq  eritm alar  hisoblanadi:
BaTiO,  -   SrTiO , — C aTiO ,,  B aT iO ,— B aZ nO ,,
BaTiO, -   BaSnO,
Eng asosiysi  bariytitanat  B a T i0 3  hisoblanadi.  U  pyezoelektrik 
effektga ega boMib,  unda piroelektriklarga xos xossalar ham  mavjud. 
Ularning  nomi  vino  kislotasi  ikkilama  tuzi  —  segnet  tuzidan  kelib 
chiqqan.  B u tu z  1655- yili fransuz dorishunosi  E.Senyeta tomonidan 
aniqlangan.
10-jadvalda b a’zi segnetoelektriklaming formulalari va xossalari 
keltirilgan.

Ba’zi  segnetoelektriklaming xarakteristikalari
Kristall
F orm ulasi
Kyuri 
nuq- 
tasi, 
T   ,°C
С
M aks, 
spontan 
q u tb la ­
nish  P  ,
s
m k k .s n r2
Nopolyar
faza
P olyar
faza
Bari у 
titonati
B aTiO ,
133
25
m 3m 4m m m
Segnet
tuzi
K N aC 4H 40 6  4 H , 0
— 18 ;24
0,25
222
2
Uch  gli- 
tsinsulfat,
(N H 2C H 2C O O H ),
h
2
s o
4
49
2,8
2m
2
Kaliy
digidro-
fosfat
K H 2P 0 4
-   150
5,1
42m
m m 2
Kaliy di- 
deytero- 
fosfat
k d
2
p o
4
-   51
6,1
42m
m m 2
Am m oniy
ftorbe-
rillat
(N H 4)2B eF 4
- 9 7
0,15
m m m
m m 2
G adoliniy
m olibdat
C d2( M o 0 4)3
159
0,18
42m
m m 2
Litiy
niobat
L iN b O ,
1210
50
3m
3m
Vismut
titanat
Bi4T i3°l2
675
-
4 /m  mm
m
Segnetoelektriklar yoki  kristall strukturali  dielektriklar m a ’lum 
tem peratura  chegarasida  o ‘z - o ‘zidan  spontan  qutblanadi  va  ular 
tashqi ta ’sir ostida sezilarli  darajada o'zgaradi.  Segnetoelektriklaming 
elektr xossalari ferromagnetiklaming magnit xususiyatlariga o ‘xshab 
ketadi.  Shu  tufayli  c h e t  el  adabiyotlarida  ular  fe rro elektrik la r 
deyiladi.

Tayanch  s o ‘z   va  ib o ra la r
Elektrofizik xossalar,  m etallar,  m etallm aslar,  elektr qarshiligi,  elektr 
oM kazuvchanlik,  shaxsiy  o'tkazuvch anlik ,  aralashm ali  o ‘tkazuvchanlik, 
ion  o'tkazu v ch an lik ,  dielektrik  singdiruvchanlik,  dielektrik  singdiruv­
chanlikning  tem peratura  koeffitsiyenti,  dielektr yo'qotishlik,  elektr  m us­
tahkam lik,  piroelektr,  pyezoelektr,  segnetoelektr.
1.  M ateriallarning m uhim  elektrofizik xossalariga nim alar kiradi?
2.  Elektr xususiyati bo'yicha  m oddalar qanday sinflarga boMinadi?
3.  M etallar va metallmaslarda elektronlarning energetik zonalari qanday 
shakllanadi?
4.  E lektr qarshiligi yoki elektr oMkazuvchanlik deb  nim aga aytiladi?
5.  Q utblanish  deb  nim aga  aytiladi,  qutblanishning  qanday  turlari 
mavjud?
6.  Dielektrik singdiruvchanlik deb nimaga aytiladi?
7.  Dielektrik yo‘qotishlik nima sababdan yuzaga keladi?
8.  K eram ikaning elektr m ustahkam ligi  nim ani anglatadi?
9.  Piro-, pyezo- va segnetoelektr moddalarning mohiyati nim adan iborat?
10.  Turli  silikat  m oddalarning elektr xususiyatlari qanday ko'rsatkichlar
bilan  ifodalanadi?
8-BOB.  SILIKAT  VA  QIYIN  ERIYDIGAN  NOMETALL
MATERIALLARNING  ISSIQLIK,  TERMIK  VA  MAGNIT 
XUSUSIYATLARI