J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Moyın bulshıq etleri
Moyında bulshıq etlerden basqa kómekey, gegirdek, qızıl óńesh hám qan tamırlar jaylasqan. Al aldıńǵı tárepinde qalqan tárizli bez ornalasqan. Moyınnıń muskulleri tómendegishe klassifikatsiyalanadı:
I. Moyınnıń júze jaylasqan bulshıq etleri.
II. Til astı súyegi tusındaǵı bulshıq etler.
1. Til astı súyeginen joqarıda jaylasqan bulshıq etler.
2. Til astı súyeginen tómende jaylasqan bulshıq etler.
III. Shuqır jaylasqan bulshıq etler:
1. Qaptal táreptegi qabırǵalarǵa birikken bulshıq etler.
2. Omırtqa aldı bulshıq etler.
Moyınnıń júze jaylasqan bulshıq etleri
1. Moyınnıń teri astı bulshıq eti, kókirek fastsiyasınan II qabırǵanıń tusınan baslanıp, tómengi jaqtıń qırǵaǵına jabısadı. Bul bulshıq et moyınnıń terisin aldi tárepke tartıp, moyın venaları boylap qannıń háreketleniwin jeńillestiredi, awızdıń múyeshin tómen tartıp mimika bulshıq eti xızmetin atqaradı.
2.Tós-omıraw-emizik tárizli bulshıq et. Tóssúyeginen aldıńǵı tusınan omıraw súyeginiń tós súyeginiń aldınǵı tusınan, omıraw súyeginiń tós súyegi tárepinen baslanıp, sheke súyeginiń emizik tárizli ósigine birigedi. Bul bulshıq et bir tárepleme qısqarsa boyı sol tárepke iyedi hám júzdi qarama-qarsı tárepke qaratadı. Eki tárepi barabar qısqarsa bastı aldıǵa yaki arqaǵa búgedi.
Moyınnıń shuqır jaylasqan bulshıq etleri
Qaptal táreptegi qabırǵalarǵa birigetuǵın bulshıq etler
1. Aldıdaǵı basqaldaq bulshıq et III-IV moyın omırtqaları kese ósikleriniń aldıńǵı dóńshelerinen baslanıp, I qabırǵanıń usı atamadaǵi dóńshesine jabısadı.
2. Ortadaǵı basqaldaq bulshıq et, barlıq moyın ómırtqalardıń kese ósiklerinen baslanıp, I qabırǵanıń arqa tárepine jabısadı.
3. Arqadaǵı basqaldaq bulshıq et, V-VI moyın omırtqalarınıń kese ósikleriniń arqasındaǵı tompaqshalardan baslanıp, II qabırǵanıń sırtqı júzine jabısadı. Basqaldaq bulshıq etler I–II qabırǵalardı kóteredi. Eger qabırǵalar qıymıldamay tursa omırtqa baǵanasınıń moyın bólimin qaptalǵa búgedi.
Omırtqa aldı bulshıq etleri
1. Moyınnıń uzın bulshıq eti, tómengi úsh moyın hám joqarǵı úsh kókirek omırtqaları deneleriniń qaptal júzinen, omırtqalar arasındaǵı shemirshekten II-VI moyın omırtqaları kese ósikleriniń aldıńǵı tompaqshalarınan baslanıp II-IV moyın omırtqaları deneleriniń qaptalına V–VI moyın omırtqaları kese ósikleriniń aldıńǵı tompaqshalarına, aksistiń denesine hám atlanttıń aldıńǵı tompaǵına birigedi. Qısqarǵanda moyındı aldıǵa búgedi, eger bir tárepi qısqarsa omırtqa baǵanasınıń moyın bólimi qaptalǵa búgedi.
2. Bastıń uzın bulshıq eti. III-VI moyın omırtqaları kese ósikleriniń aldıńǵi tompaqshalarınan baslanıp, eńse súyeginiń tiykarǵı bóliminiń tómengi júzine jabısadı. Qısqarǵanda bastı aldıǵa búgedi.
3. Bastıń aldı tárepindegi tuwrı bulshıq etler atlanttıń qaptal júzinen baslanadı hám eńse súyeginiń tiykarǵı bóliminiń tómengi tárepine jabısadı. Qısqarǵanda bastı aldıǵa hám qaptalǵa búgedi.
4. Bastıń qaptal táreptegi tuwrı bulshıq eti. Atlanttıń kese ósiklerinen baslanıp eńse súyeginiń laterial bólimine jabısadı. Qısqarǵanda bastı qaptalǵa eńkeytedi.

18. Organizmdiń ishki ortalıǵı haqqında túsinik (qan hám limfa)
Organizmning ichki muhiti deganda - qon, limfa, orqa miya suyuqligi va to’qimalararo suyuqliklar tomanidan malum fiziologik mexanizmlar asosida yaratiladigan muhitni tushunishimiz lozim. Bu suyuqliklar majmuasi organizmning barcha hujayralari bilan aloqada bo’lib, modda almashinuv jarayonlarini taminlaydi. Organizmning ichki muhiti ayni paytda tashqi muhiti bilan ham teri, shilliq qavatlar, meda ichak tizimi epiteliy qavati orqali uzviy bog’langan. Organizm ichki muhitining kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarining barqarorligidan iborat.
Qon — odam qon aylanish sistemasida aylanib yuradigan suyuq toʻqima; hujayra va toʻqimalarga yetib borib, ularning hayot faoliyatini hamda fiziologik funksiyalarining bajarilishini taʼminlaydi.Qonning tarkibi, osmotik bosimi va aktiv reaksiyasi deyarli oʻzgarmaydi. Qon organizmda xilma-xil vazifalarni bajaradi: u hujayralarga kislorod yetkazib beradi va karbonat angidrid gazini olib ketadi (nafas funksiyasi); ovqat hazm qilish aʼzolaridan oziq moddalarni butun organizmga tarqatadi (oziq moddalarni tashish funksiyasi); moddalar almashinuvi mahsulotini chiqarish aʼzolariga (buyrakka) olib boradi. Qon aʼzolarning gumoral aloqasini yuzaga chiqaradi, u gaz almashinuvi, nafas, suv-tuz almashinuvi, kislota-ishqor muvozanatida ishtirok etadi. Qonda antitoksinlar, lizinlar va antitelolar borligi, shuningdek, leykotsitlar mikroorganizmlar va yot jismlarni qamrab yutish xususiyatiga ega boʻlganligi tufayli Qon organizmni zararli moddalar va yot jismlardan himoya qiladi. U gavda trasini doim bir maromda saqlashda muhim ahamiyatga ega.Odamlarda 5,2 l cha qon boʻladi. Qon suyuq qism — plazma va shaklli elementlardan tashkil topgan. Qonning shaklli elementlari qon yaratish aʼzolarida ishlanadi; Qon maxsus mexanizmlar orqali regulyatsiya qilinadi, shuning uchun sogʻlom odam qonining tarkibi oʻzgarmaydi. Organizmdagi har qanday oʻzgarishlarga nisbatan qon javob reaksiyasi qaytaradi, yaʼni oʻz tarkibini oʻzgartiradi.
Limfa (lotincha: lympha —tiniq suv,namlik)— odam limfa tomirlari va limfa tugunlarida boʻladigan oqsil tabiatli, tarkibiga koʻra, qon plazmasiga yaqin rangsiz yoki och sariq suyuqlik. Organizmda limfa hujayralar va toʻqimalarni oziq moddalar bilan taʼminlash hamda moddalar almashinuvi mahsulotlarini chiqarib tashlash funksiyasini bajaradi. Limfa qondan toʻqimalarga uzluksiz oʻtib turuvchi kislorod va oziq moddalarga boy toʻqima suyukligidan hosil boʻladi; hujayralardan toʻqima suyuqligiga ajralib chiqqan moddalar almashinuvi mahsulotining bir qismi qaytadan qonga oʻtadi, qismani esa suyuqlik bilan limfa kapillyarlariga oʻtib, limfa hosil qiladi. U tarkibi va xossalariga koʻra, qon plazmasidan farqlanadi (oqsili, solishtirma ogʻirligi va yopishqoqligi kam boʻladi va h.k.). Odam tanasida taxminan. 1-2 litr limfa boʻladi, u limfa kapillyarlari, limfa tomirlari va limfa yoʻllari boʻylab harakat qilib, venoz qonga quyiladi. Limfa suyuq qism (limfoplazma) va shaklli elementlardan tashkil topgan. Limfoplazma tarkibiga oqsillar, glyukoza, mineral moddalar, neytral yogʻlar kiradi. Limfaning shaklli elementlari limfotsitlar, monotsitlar va leykotsitlarning baʼzi turlaridan iborat. Biroq aʼzo faoliyati kuchayganda unda limfa hosil boʻlishi tezlashadi. Limfaning miqdori va kimyoviy tarkibi, jumladan, undagi yogʻ va oqsilning foiz miqdori uning qaysi aʼzodan oqib kelishiga, mazkur aʼzodagi moddalar almashinuvining xususiyatlariga bogʻliq. Masalan, yogʻli ovqat yegandan soʻng ichak limfa tomirlarida koʻp miqdorda yogʻ boʻlganligi tufayli limfa oq rangga kiradi. Ichki sekretsiya bezlaridan oqadigan limfada esa maʼlum miqdorda gormonlar boʻladi. Limfa tugunlarida limfa limfotsitlar bilan boyiydi. Limfa tugunlaridan bir necha marta oqib oʻtib, filtrla-nadi (toʻqimalardan oʻtgan bakteriyalardan va boshqa zararli moddalardan tozalanadi).

19. Ósimlikler rawajlanıwına temperatura hám jaqtiliqtiñ tásiri.
Ўсимликларнинг ўсишига ташқи шароитнинг жуда кўп омиллари таъсир этади. Чунки ўсимликларнинг яхши ўсиши учун етарли даражада ҳарорат, ёруглик, намлик, газлар таркиби, минерал озиқланиш ва бошқалар талаб этилади.
ҲАРОРАТ. Ўсимликларнинг ўсишига энг фаол таъсир этадиган омил- лардан бири ҳароратдир. Кўпчилик ўсимликларнинг ўсиш тезлиги ҳаро- рат 0 дан 35° гача ўзгарганда Вант-Гофф қонунига буйсунади. Лекин ҳарорат 35-40° С дан ошгандан кейин ўсиш тезлиги ҳам пасаяди. Умуман,усишга нисбатан ҳам ҳароратнинг учта кардинал нуқтаси бор: мини (энг паст), оптимал мақбул, максимал (энг юкори). Бу нуқталар дара Куйидаги жадвалда айрим ўсимликлар уругларининг униб чикиши жаси ўсимликларнинг турларига боғлиқ. учун ҳарорат даражалари келтирилган (0° С):
| Өсимликлариниг поми | Минимал | Оптимал | Максимал |
| Арпа, сули, буғдой | 0-5 | 25-31| 31-37 |
| Кунгабоқар | 5-10 | 31-37 | 37-44 |
| Маккажухор | 5-10 | 37-44 | 44-50 |
Ҳароратнинг минимал ва максимал нуқталарида ўсиш энг паст даражада бөлади ёки тўхтайди, лекин нобуд бўлмайди. Өсишнинг тўхтаб қолиши узоққа чўзилганда ўсимлик касалликка чалиниши ёки аста-секин нобуд бөлиши мумкин. Мақбул ҳарорат даражаси ўсишнинг энг фаол бўлишини таъминлайди. Өсимликлар ҳароратга бўлган муносабатлари асосида бир неча гурухга булинади: 1) иссиқсевар ўсимликлар минимал ҳарорат даражаси 10°С дан юқори, мақбул 30-40°С атрофида: 2) совуққа чидамли өсимликлар - минимал ҳарорат 0 дан то 5°С ва мақбул 25-31°С.
Лекин айтиш лозимки, өсишни энг фаол таъминлайдиган физиологик мақбул ҳарорат ҳамма вақт ҳам самарадор бўлмайди. Чунки өсишнинг энг тез бориши доим ҳам соғлом ва бақувват өсимлик олиш деган гап эмас. Аксинча, кўп органик моддалар сарф қилиниши натижасида өсимликлар кучсиз бөлиб қолиши мумкин. Шунинг учун ҳам ўсишни таъминловчи соф физиологик оптимум өсимликнинг ўсиш ва ривожланишини энг бақувват өсимлик олинишини таъминловчи гармоник оптимумдан фарқ қилади. Бу ҳарорат даражаси физиологик жараёнларнинг бир текисда фаолланиши учун шароит яратади.
ЁРУҒЛИК. Ўсимликлар ёруғликда ҳам, қоронғида ҳам ўсади. Лекин қоронғида ўсган ўсимликлар ўзларининг меъёрий шаклларини анча ўзгартирадилар. Яшил ранг йўқолади. Булар этиолланган ўсимликлар дейилади. Этиолланган ўсимликлар меъёрий өсимликлардан асосан, пояларининг ҳаддан ташқари чўзилиши ва барг пластинкаларининг эса аксинча, ривожланмай қолиши билан фарқ қилади. Этиолланган ўсимликларнинг бўғин оралиқлари узун булади. Механик тўқималари яхши ривожланмайди, ҳужайралараро бўшлиқлар катта булади, барглар ривожланмай қолади. Ёруғикда ўсган ўсимликлар қоронғида ўсган ўсимликларга нисбатан паст бўйли ҳам ихчам тузилишга эга. Ҳамма физиологик жараёнлари бир меъёрда содир бўлади. Ёруғлик таъсирида ҳужайраларнинг чөзилиш фазаси тезлашади ва қисқа муддат ичида ҳужайраларнинг дифференцияланиш фазаси бошланади. Органик моддаларнинг синтез жараёни фаоллашади, натижада янги ҳужайралар, тўқималар органларнинг ҳосил бўлиши учун шароит яратилади. Бундай өсимликларда генератив органларнинг ҳосил бўлиши тезлашади. "Өсимликлар қоронғида ўстирилганда органик моддалар тўпланмайди. Синтезга қараганда гидролиз жараёни устунлик қилади ва модда алмашинув жараёни бузилади. Бундай ўсимликларда янги аъзолар тўқималар ҳосил бўлмайди. "Ўсимликларнинг ўсишига ёруғликнинг спектрал таркиби ҳам фаол аьсир этади. Масалан, қизил нурлар (730-800нм) таъсирида хужайраларнинг бўлиниши секинлашади. Лекин чўзилиш жараёни фаолланиши натижасида ўсимликнинг ўсиши тезлашади. Кўк-бинафша (уни киска төлқинли) нурлар таъсир этганда ҳужайраларнинг бөлиниш жараёни анча фаоллашади, лекин иккинчи фазада чўзилиш секинлашади. Натижада ўсимликлар паст бўйли бўлиб қолади. Тоғлик районларда ўсимликларнинг паст бўйли бўлишининг сабаби ҳам кўпроқ қиска тўлқинли нурлар билан таъминланишига боғлиқ.

20. Individual rawajlanıw biologiyasiniñ predmeti, maqseti hám wazıypaları
Individual rivojianish biologiyasi fani zigota hosil bo’lishidan organizmning tabiiy o’limigacha bo’lgan davrining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. Embriologiya fani zigotadan embrion rivojlanib tug’ilguncha bo’lgan davrda sodir bóladigan biologik jarayonlarni o’rganadi. Embriologiya grekcha embryo — kurtak,murtak, embrion, logos — fan, ta’limot degan ma’noni bildiradi. Zigota grekcha zygotes — birga qo’shilgan, degan ma’noni bildiradi. Jinsiy hujayralarning o’zaro qo’shilib, bitta hujayra hosil qilishi zigota hisoblanadi.
Ontogenez zigota hosil bo’lishidan tabiiy ólimgacha bo’lgan davrni o’rganadi.
Demak, embriologiya fani organizm rivojlanishining bir qismini, ya’ni embrional rivojlanish qismini o’rgansa, individual rivojlanish biologiyasi fani ontogenezning hamma qismini o’rganadi.Shunga ko’ra, individual rivojianish biologiyasi fani embriologiya faniga nisbatan ancha keng ma’nodagi fandir. Individual rivojianish biologiyasi fani 1975 yildan boshlab universitetlarning biologiya ixtisosligida alohida fan sifatida o’qitila boshlandi. Bu nom esa yaqinda paydo bo’ldi. Ilgarilari bu fan «Umumiy embriologiya», «Solishtirma embriologiya» deb nomlanar edi. Keyingi yillarda bu fanni «Ontogenez biologiyasi», «Ontogenetika», «Individual rivojlanish biologiyasi», «Rivojlanish fiziologiyasi», «Rivojlanish biologiyasi», «Taraqqiyot biologiyasi» nomlari bilan atash tavsiya etilmoqda. Bu nomlarning ko’pchiligi individual rivojlanishning ayrim tomonlarini o’z ichiga olganligi uchun hozircha «individual rivojianish biologiyasi» atamasi ko’pchilik o’quvchilarga tushunarli bo’lmoqda. Bu fan eksperimental embriologiya, molekulyar biologiya, genetika, sitologiya fanlarining yutuqlari asosida paydo bo’ldi. Individual rivojianish biologiyasi fanining vazifasi organizmlarda sodir bo’ladigan morfologik, fiziologik, biokimyoviy, genetik jarayonlarni o’rganish, taraqqiyotni boshqarish omillari va mexanizmlarini aniqlashdan iborat. Chunki bu fan sintetik xarakterga ega bólib, ana shu fanlar yutuqlari asosida ontogenezning umumiy qonuniyatini yaratadi va uni boshqarish yo’llarini ishlab chiqadi.
Bu fan ikkita bo’limdan iborat.
I. Embriologiya, embrion taraqqiyotini o’rganadi. Bu bo’lim ham ikkita sohaga bo’linadi.
1. Umumiy embriologiya— embrion rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini o’rganadi va bir qancha tarmoqlarga bo’linadi:
2. Xususiy embriologiya- ma’lum bir sistematik guruhga mansub hayvonlar yoki o’simliklarning embrion rivojlanishini o’rganadi, odam embriologiyasi, sut emizuvchilar embriologiyasi, qushlar embriologiyasi shular jumlasidandir.
II. Individual rivojlanish biologiyasi fanining ikkinchi bo’limi embrionning tug’ilishidan tabiiy o’limgacha boigan davrini sitologiya, gistologiya, anatomiya, fiziologiya va boshqa biologiya fanlari nuqtai nazaridan o’rganadi.

21. Piyazlaslar tuqimlasiniñ tuwis hám túrleri
Bir tuqim ùlesli òsimlikler klasi
Amaryllidaceae tuqimlasi (Amarillida)
Piyazlaslar kishi tuqimlasi 16 tuwisqa tiyisli 900 dan aslam tùrdi òz ishine aladi. Avstraliya hàm Antarktida dan basqa barliq kontinentlerde tarqalģan. Eñ keñ tarqalģan tuwis bul piyaz tuwisi-Allium. Bunnan basqa Tulbaghia, Solaria, Garaventia, Erinna siyaqli tuwislarida ushirasadi. Olar kóp jillıq piyazbaslı ósimliklerden ibarat. Japıraqları nishter tárizli, jip tárizli, keń qálemsheli, taspa, ellips tárizli, japiraģi putin yamasa qirqilģan, baldaqsız, tómengi bólimi paqalda izbe-iz jaylasqan. Topgúli qabıq penen oralģan. Topgúli sayaman tárizli, tiykarınan shar hám yarım shar tárizli, kóp gúlli. Gùlleri eki jinisli. Gùlqorģanı ápiwayi, tuwri gúltaj tárizli. Gúltaj japiraqları 6, qosilmaģan, eki qatar jaylasqan. Atalığı 6, analığı birew, úsh analıq japırağınıñ qosılıwınan payda bolgan. Miywesi qutisha.
Piyaz tuwisina 500 ge jaqin tùr kiredi. Òzbekstanda 15 tùri òsedi. Solardan 6 tùri egiledi. Tómende Ózbekistanda keñ tarqalgan bas piyaz (as piyazı) benen tanısamız. As piyaz piyaz tárizli tuqimlasqa kiriwshi kóp jilliq ósimlik. Paqalı 100 sm ge shekem jetedi, qalin, yarımınan tómengi bólimi tompayģan. Japıraqları da tompayģan. Topgúli (sayamanı) shar tárizli, tıgız, kóp gúlli. Gúlbaldaği gúlqorganınan bir neshe ese uzin. Gúlqorğani juldız tárizli aqshil jasil reñli. Atalığa-6. As piyaz may-iyunda gúllep, miywesi iyulda pisedi. Piyazlardıñ xalıq xojaliğindaği áhmiyeti oğada úlken. Aspiyaz fitoncidlerge oģada bay. Soniñ ushin onnan dárilik ósimlik sipatında turli keselliklerdi emlewde paydalanıladı. Fitoncindlerge bayliği, ásirese, dárilik qásiyetlerine qaray sarımsaq piyaz as piyaz benen birdey boladi. Täbiyiy halda ósetuğun túrleri arasında paydalanılatuğin túrleri júdá kóp. Bularga Pskom piyazı, Oshanin piyazi, mador piyaz, qum piyaz, anzur piyaz sıyaqlıları bar. Bulardan basqa, tábiyatta japıraqları hám topgúlleri oģada suliw túrlerin kóplep ushiratiwğa boladı. Gúl piyaz, shoshqa qulaq piyaz, suvorov piyazı, nor piyaz hám qos japıraq piyazlar dekorativ túrlerinen esaplanadi. Piyazlardan 10 túri Ózbekistan Respublikası Qızıl kitabına kirgizilgen.


22. Organizmdiń jasaw sharayatına biyimlesiwi
Hár qanday tiri organizm tábiyatta belgili bir jasaw ortalıǵına iye hám ortalıq olarǵa tuwrıdan-tuwrı hám natuwrı tásir etetuǵın, ortalıqtıń biotikalıq hám abiotikalıq jaǵdaylarınıń jıyındısı jasaw ortalıǵı dep ataladı. Tábiyattıń tiri organizmlerge tásir kórsetetuǵın hám olarda beyimlesiw reakciyaları – adaptaciyalardıń payda bolıwına sebep bolatuǵın hár qanday quram bólegi yamasa komponenti ekologiyalıq faktorlar dep ataladı. Solay etip, ortalıq – tiri organizmlerdi orap turıwshı hám olarǵa tuwrıdan-tuwrı hám natuwrı tásir etiwshi faktorlar jıyındısı bolıp esaplanadı. Jer júzinde tiri organizmler ushın tórt túrli jasaw ortalıǵı bar: suw ortalıǵı, qurǵaqlıq-hawa ortalıǵı, topıraq ortalıǵı hám tiri organizm ortalıǵı (parazit hám simbiontlar ushın).