J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Mendel qonunlari—irsiy belgilarning avlodlarda taqsimlanishi toʻgʻrisidagi Gregor Mendel yaratgan qonuniyatlar. Mendel qonunlari Mendelning oʻzi yaratgan duragay avlodlarini genetik tahlil qilish metodini qoʻllash orqali olib borilgan koʻp yillik (1856—1863) tadqiqotlar tufayli asoslab berildi. Mendel oʻz-oʻzidan changlanuvchi noʻxat oʻsimligining oʻrganilayotgan belgi boʻyicha irsiy toza, yaʼni genotipi gomozigotali hamda fenotipiga koʻra keskin farq qiluvchi (guli qizil-oq, doni sariq-yashil va silliq-burishgan) navlarini oʻzaro chatishtirgan. Olingan duragay avlodlarda ota-ona oʻsimligi belgilarining irsiylanishi va yana ajralib xilma-xillik namoyon qilishini oʻrgangan. Olingan natijalarni statistik tahlil qilish asosida irsiyat qonunlarini ochib bergan. Mendel organizmlarda ular belgilarining irsiylanishini taʼmin etuvchi maxsus irsiy omillar (genlar) mavjudligi haqidagi gʻoyani ilgari surdi. Uningcha, har bir irsiy omil somatik hujayralarda juft, jinsiy hujayralarda yakka holatda boʻladi. Har qaysi irsiy omil dominant yoki retsessiv allel holatda boʻlishi mumkin. Irsiy omillar ota-ona belgilarining irsiylanishi va rivojlanishini taʼmin etadi. Mendel qonunlari Mendel kashf etgan uchta qonunni oʻz ichiga oladi.
Birinchi qonun birinchi avlod duragaylarining oʻrganilayotgan belgi boʻyicha bir xilligi qonuni yoki dominantlik qonuni deb ataladi. Mendel tajribada qizil gulli (genotipi AA) va oq gulli (genotipi aa) boʻlgan gomozigotali noʻxat navlarini chatishtirib, birinchi avlod (G) duragaylarning hammasi bir xil, yaʼni qizil gulli boʻlganligini kuzatdi. Bu holda noʻxat guli qizil fenotiplarning hammasi bir xil — Aa (geterozigota) genotipga ega boʻlgan. Qizil rangni belgilovchi gennit oq rang geni ustidan dominantlik qilishi tufayli bu ikki allel geterozigota (Aa) holatida faqat dominant allel fenotipida namoyon boʻladi.
Ikkinchi qonun ota-ona belgilarining ikkinchi avlod (G2) duragaylarida belgilarning ajralishi, yaʼni ajralish qonuni deyiladi. Shunday qilib, Mendelning ikkinchi qonuniga binoan, retsessiv va dominant gomozigotali genotipga ega boʻlgan organizmlar oʻz-oʻziga chatishtirilganda ular naslida mazkur belgilar boʻyicha ajralish yuz bermaydi. Dominant geterozigot genotipli organizmlarda esa ajralish 3:1 nisbatda sodir boʻladi; ular genotip boʻyicha 1AA:2Aa:1aa nisbatdagi guruhlarga ajraladi. Mendelning birinchi va ikkinchi qonunlarini bir juft belgilari boʻyicha bir-biridan farq qiladigan organizmlarga nisbatan tatbiq qilish mumkin.
Uchinchi qonun belgilarning mustaqil irsiylanish qonuni deyiladi. Bu qonun ikki va undan ortiq juft belgilari boʻyicha bir-biridan keskin farq qiladigan noʻxat navlarini chatishtirib olingan duragaylar naslini genetik tahdil qilish natijasida kashf etilgan. Diduragay chatishtirish uchun Mendel rangi va shakli, yaʼni ikki xil belgisi boʻyicha keskin farq qiladigan noʻxat navlarini tanlab oldi. Har xil juft belgilarning irsiylanishini taʼmin etuvchi genlar noallel genlar deb nomlangan. Genetik va sitogenetik tadqiqotlarning rivojlanishi natijasida Mendel qonunlarining umumbiologik qonunlar ekanligi isbotlandi; irsiyat va irsiylanishning yangi qonunlari kashf etildi;


96. Úlken hám kishi qan aylanıw sheńberleri.
Qon aylanishi — yurak qisqarishi tufayli qonning qon oʻtkazish sistemasida harakatlanishi. Qon aylanishi organizm toʻqimalari bilan tashqi muhit orasidagi moddalar almashinuvi va gomeostaz turgʻunligini taʼminlaydi. Qon toʻqimaga kislorod, suv, oqsil, uglevodlar, yogʻ, mineral moddalar, vitaminlar va boshqa olib keladi va toʻqimadan karbonat angidrid hamda moddalar almashinuvida paydo boʻlgan boshqa chiqindi moddalarni olib ketadi. Termoregulyatsiya va gumoral regulyatsiyaii amalga oshiradi. Immunitetning muhim omilidir. Qon aylanishi ni 1628-yil ingliz vrachi U.Garvey kashf qilgan. Qon aylanish tizimi – qon, qontomirlar va yurakdan tashkil topgan tarmoq. Bu tarmoq tanadagi toʻqimalarni kislorod va oziq moddalar bilan taʼminlaydi, gormonlarni tashiydi va keraksiz mahsulotlarni chiqarib tashlaydi. Odam qon aylanish tizimiga quyidagi doiralar kiradi:
Kichik qon aylanish doirasi yurak va oʻpkalar orasidagi qon oqimini vujudga keltiradi.
Katta qon aylanish doirasi odam tanasining barcha qismiga qonning borishini va yurakka qaytib kelishini taʼminlaydi.
Koronar (tojsimon) doira qatʼiy ravishda yurakni qon bilan taʼminlaydi.
Qan aylanısı sisteması ju’rekten, qan hám limfa tamırlarınan turadı. Ju’rek qısqarıw qásiyetine tiykarlanıp qandı qan tamırları boylap xáreketke keltiredi. Minutına ju’rekten 6 l. ge shamalas qan ağıp ótse bir sutkada 1 mıń litrge shamalas qan ağıp ótedi. Qan aylanısı 2 sheńber boylap háreketke keledi. Olar u’lken hám kishi qan aylanısı sheńberleri dep ataladı.
U’lken qan aylanıs sheńberi. Bul shep ju’rek qarınshasınan baslanadı. Onıń baslanğısh bólimi aorta dep atalıp, ol arteriyalarğa, arteriollarğa kapillyarlarğa tarqaladı. Kapillyarlar barlıq tkanlardı, organlardı qaplaydı hám olardı qan menen támiyinleydi. Kapillyar qan tamırlarında qan kletkalarğa azıqlıq zatlardı hám kislorodtı jetkerip beredi hám olardan zat almasıw protsessiniń aqırğı produktaları bolğan organizmge zıyanlı metobolit zatların bólip shığarıw organlarına jetkerip beredi. Kapillyar qan tamırları kishi vena qan tamırlarına, olar u’lken vena qan tamırlarına birigip oń ju’rek aldına kelip quyadı hám usı jerde u’lken qan aylanıs sheńberi tamamlanadı.
Kishi qan aylanıs sheńberi (ókpe arqalı aynalıs). Bul sheńber oń ju’rek qarınshasınan baslanıp ókpege venozlıq qandı alıp keledi. Ókpede ókpe arteriaları birqansha mayda qan tamırlarına bólinip, qandı kislorod penen bayıtıwğa qatnasadı. Ókpe kapillyarları birigip ókpe venasın payda etedi. Ókpe venası arqalı kislorodqa toyınğan arteriallıq qan shep ju’rek aldına kelip quyadı hám usı jerde kishi qan aylanıs sheńberi tamamlanadı. Kishi qan aylanıs sheńberiniń tiykarğı xızmeti qandı kislorod penen toyındırıw bolıp tabıladı.

97. Mikroorganizmlerdi úyreniw usıllari.
Taza kulturalardi ajratip aliw bakteryalardin‘ qaysi turge kiriwin aniqlaw ushin, olardin‘ morfologyaliq, fiziologyaliq qasiyetlerin u’yreniw ushin kerek boladi. Taza kulturanı ajıratıw ushın a’dette ha’r qanday tirishilik ortaliqlardan o’zimizdi qiziqtirg’an mikroorganizmler gruppasi basqa organizmlwrge salistirg’anda basim bolg’an toplawshi kulturalardi alamiz. Bunin ushin aldinnan mikroorganizmlerdin‘ jaqsi rawajlaniwi ushin kerekli elektiv ortaliqlardi tayarlaw kerek. U’lgi mikroorganizm yamasa bakterial kulturadan h’a’r qıylı suyıltırılg’an u’lgiler tayarlanadı h’a’m olardı qattı azıqlıq ortalıqqa egiledi. Olardı ma’lim muddette termostatta optimal temperaturada o’sirilgende ayırım-ayırım koloniyaları payda boladı. Bul koloniyalar teoriyalıq ta’repten bir bakteriya kletkasınan payda bolgan individler (osoblar) jıyındısınan ibarat bolıp, olardın’ o’lshemleri h’a’r qıylı, forma basqa qesiyetleri birdey boladı. A’meliy jaqtan taza bakteriya kulturasın alıw ushın suyıltırılg’an u’lgi qattı azıqlıq ortalıqtan ko’p ma’rte o’tkizilip, mikroskop astında olardın’ morfologiyası u’yrenilip, son’ olardı usı tazalıg’ında basqa qa’siyetleri u’yreniledi. Mikromanipulyator ja’rdeminde bir kletkadan taza bakteriya kulturası tayarlanadı.
Mikrobiologyaliq izertlewlerde preparat tayarlawdin‘ 3 tu’ri bar:
1.Ezilgen tamshi;
2.Asilg’an tamshi;
3. Fikcsirlengen preparat.
1.Ezilgen tamshi preparatin tayarlaw ushin metilin ko’k,neytral qizil boyawlarinin‘ 0,001 den 0,0001%ge shekemgi kontsentratsyadag‘i eritpesinen paydalaniladi. Bul preparatti tayarlawda taza predmet aynashasina bir tamsi syw tamiziladi ha’m kulturani aralastiradi, son’ qaplawshi aynashani jawip miproskopta immersion may jag’ip ko’redi.
2.Asilg’an tamshi preparatin a’dette mikroorganizm kletkalarin uzaq waqit baqlaw ushin tayarlanadi, bunin‘ ushin sterillengen qaplawshi aynag’a mikroorganizmlerdin‘ qoyiw emes suspenzyasinan iyne ja’rdeminde tamizadi. Son‘ qaplawshi aynani a’ste abaylap ortasinda yarim ay siyaqli oyiqshasi bar predmet aynashasinin u’stine jabadi. Bunda qaplawshi aynadag‘i tamshi predmet aynashanin oyiqshasina tuwri keliwi h’a’m tamshi erkin salbirap turiwi kerek. Bul eki usilda mikroorganizmlerdin‘ hareketshen’ligin, ko’beywin, spora payda qiliwin ha’mde mikroorganizmlerdiñ ximiyaliq birikpelerdin‘, fizikaliq faktorlardin ta’sirine reaktsyasilarin aniqlaw ushin tayarlanadi.
3. Fikcsirlengen preparat tayarlaw usili mikrobiologyada ko’p qollanilatug’in usil bolip,bul usildan a’sirese patogen bakteryalardi u’yrengende paydalaniladi.Bul preperatlardi boyalg’an halda mikroskopta ko’redi.Fiksatsya na’tiyjesinde kletkalar predmet aynashag’a bekkem jag’iladi h’a’m jaqsi boyaladi.