J: Mox tárizlilerdiñ dùnyas jùzi boyinsha 5 miñday tùri, Ğmda terrritoriyasinda 1500 dey tùrleri tarqalģan. Kòpshilik wàkilleri arqa yarim sharda, tawlarda, tropikaliq ellerde, yaģniy iģalliq jetkilikli orinlarda keñ tarqalģan

Almalar kishi tuqimlası-Pomoideae. Bul kishi tuqimlasqa ağash hám puta túrindegi ósimlikler kiredi. Gúl aģzaları oyıs gúl jatağı ústinde jaylasqan. Gúl dógeregi qosarlı 5 ağzalı. Atalıq geyde 20, genicey cenokarplı, miywe japırağı 5, geyde olar qisqarģan bolip 2-3 miywe japırağına iye. Analıq túyinshesi tómende jaylasqan. Bul kishi tuqimlasqa alma, dolana, ryabina, behi siyaqli tuwislar kiredi.
Alma tuwisi quramında 30 túr bar. Arqa yarım sharda, kóbinese ortasha klimatta tarqalgan. ĞMDA aymağında puta hám aģash deneli 10 túri ósedi. Tábiyattagi ósimlikler qatlamında toģay alması Evropa bólimindegi togaylarda keń tarqalgan, shiģis alması Kavkaz taw toģaylarında tarqalģan. Òzbekistanda 10 tùri keñ tarqalģan.Olma sovuqqa chidamli, yorugʻsevar va namsevar, tuproq tanlamaydi, lekin unumdor tuproqlarda yuqori hosil beradi
Behi tirishilik formasi terek. Nàlden egilgenden keyin 3-4 jil òtip miywe beredi. Japiraģi àpiwayi. Aprelde gùlleydi. 30-40 jil jasaydi. Orta jastaģi behi teregi 60-70 kg ònim beredi. Sentyabr-oktyabr aylarinda miywesi pisip jetiledi. 150-500 gr àtirapinda boladi. Behi entomofil òsimlik.
Dolana tirishilik formasi boyinsha puta. Dùnya boyinsha 890 nam artiq tùri bar. Òzbekstanda 10 tùri ushirasadi. May-iyunda gùlleydi. Sentyabr aqirlarinda pisedi. Xalq tabobatida ishtaha ochuvchi, ichni qotiruvchi dori sifatida qoʻllaniladi. Dólana bargi, poʻstlogʻi va ildizi qaynatmasi bilan matolarni sariq va qoʻngʻir rangga boʻyash mumkin. Dolana sovuqqa, qurgʻoqchilikka chidamli. Dolanadan yashil devor va ihota daraxtzorlari qosil qilishda, eroziyaga qarshi togʻ yon bagʻirlarini mustahkamlashda foydalaniladi.
Ryabina— raʼnodoshlarga mansub buta va daraxtlar turkumi. Òzbekstanda 3 tùri ushirasadi. Bular qizil, tùrkstan hàm parsi ryabinasi. Qizil ryabina iyun ayinda gùllep avgust-sentyabr aylarinda miywe beredi. Yogʻochidan mebel ishlab chiqarishda foydalaniladi. Barglaridan jigarrang boʻyoq olinadi.

❗142. Qandıń formalı elementleri: eritrotsitlar, leykotsitlar. Olardıń dúzilisi, muǵdarı.(Joqarida jazildi)

143. Tuqimniñ (uriqtiñ) dúzilisi, wazıypaları.
Joqari dárejeli ósimliklerdiñ individual tirishiligi tuqimlanģan bir tuqim kletkaniñ rawajlaniwinan baslanadi. Tuqim kletkaniñ yamasa zigotanıñ keyingi bir neshe ret bóliniwi hám bóliniw natiyjesinde ajralmaģan meristemik kletkalar, yamasa baslanģish bórtik payda boladi. Onnan keyin kletkalardıñ hár qiyli dárejede 6siwi hám bóliniwi sebepli tuqim bórtigi qiliplesedi. Tuqimniñ óniwi waqtinda búrtikten nál ósip shigadi. Al nálden bolsa jetilgen ósimlik rawajlanadi. Solay etip, tuqimli ósimliklerdiñ rawajlaniwi tómendegi sxema boyinsha baradi:
Zigota--baslanģish bórtik-- búrtik→ nál→ jetilgen ósimlik.
Gúlli ósimliklerdiñ tiykarģi vegetativ organları bolģan shaqa ham tamirlar tuqimda búrtik halinda jaylasqan boladi. Tuqimniń óniwinen soñ nál payda boliwi tek búrtik halindaģi organlardan ósiwi menen sheklenbesten, búrtikler, jaña japiraqlar, paqaldiñ bólimleri, qaptal shaqalar, qosimsha hám de qaptal tamirlar qáliplesiwin dawam etedi. Ósimliktiñ keying rawajlaniw basqishları dawamında oniñ kóbeyiw organi (generativ organ) gúl payda boladi. Gúlli ósimlikler tuqimi ádette búrtík, endosperm hám tuqim qabığınan ibarat. Búrtik zigotaniñ ónimi sipatinda qaralıp, ol eki ese xromosomaģa iye bolgan kletkalardan ibarat. Endosperm búrtik qaltashaasindaģi oraylıq kletkanıñ qosiliwi nátiyjesinde kelip shiģadi. Oniñ kletkalari úsh ese xromosomalar toplamına iye. Búrtik jaña ósimliktiñ embrioni esaplanadı. Ol tiykarınan meristemadan ibarat boladi. Endosperm hám búrtiktin dáslepki ósiw waqtında aziq-awqat penen támiyinleydi. Gúlli òsimliklerdiñ túrli wakillerinde tuqimdaģi burtik penen endosperm bir-birine salistirģanda túrli ólshemde boladi. Magnoliyalılar, liliyalılar hám palmalarda búrtik júdá kishi olshemde, endosperm bolsa tuqimniñ derlik barlıq kólemin iyelegen boladı. Kerisinshe dánli ósimlikler sobiqlilarda, quramalı gúllilerde, asqabaq tarizliler wákillerinde ol tuqim ham qabıqtan ibarat. Bulardan tasqari aralıq toparlarda ushirasadi. Búrtik tuqimniñ kòpshilik bòlimin iyelegen jaģdayda oniñ ózi yamasa tuqim ùlesleri aziqliq zatlar toplawshi waziyani atqaradı. Tuqim qabiģi birneshe qabattan ibarat bolip, búrtikti quwrap qaliwdan, erte ònip ketiwinen saqlaydi, tuqimlardiñ òniwi waqtında oniń kletkaları silekeylenip, topiraqqa tuqimniñ birigip aliwina járdem beredi ham tuqimniñ tarqaliwinda qatnasadi. Tuqum qabiģinda suwdi siñiriwi ushin mayda tesik boladi, ol tuqim joli dep ataladi. Bunnan tisqari, juyi de bolip, ol tuqim baldaģina birigiw orni esaplanadi. Endosperm, tiykarinan toplawshi toqimadan ibarat. Onda kraxmal, belok hàm may tamshilarinan tisqari zapas aziq sipatinda basqa zatlar da toplaniwi mumkin. Urugʻ — oʻsimliklarda nihol hosil qilish, tarqalish va tashqi noqulay sharoitlardan muhofaza qilish funksiyalarini bajaradi; odatda, urugʻlangandan keyin urugʻkurtakdan rivojlanadi; baʼzan urugʻlanmasdan ham rivojlanishi mumkin. Baʼzan uruģda bir necha murtak boʻlishi mumkin. Endosperm va perisperm boʻlmagan urugʻlarda zaxira oziq moddalar (oqsil, yogʻ, kraxmal, qand, vitaminlar va boshqalar) urugʻ pallalarda toʻplanadi. Uruģ qobigʻi urugʻkurtak devoridan hosil boʻladi. Baʼzi oʻsimliklar uruģining qobigʻi tashqi (etli, sersuv) va ichki (qattiq, quruq); boshqa oʻsimliklarniki qattiq, qalin yoki yupqa boʻladi. Uruģning kattaligi va ogʻirligi har xil; Uruģning unib chiqish muddati turlicha boʻlib, bu uruģning saqlanish sharoitiga bogʻliq.

144. Gen hám xromosoma kesellikleri.