Й ва ўрта махсус таълим вазирлиги улғайишидаги ўзгаришлари

Аёл сутининг кимёвий таркиби (г/л~1)

'^Сут тури	Оқсиллар	Казеин	Лактоаль- бумин, глобулин- лар	Еғлар	Лактоза
Овуз Оралиқ сут	Г 55	20	Г 35	32	1 57 '
	16	9	7	37	68
Етилган	12	6	6	35	65

Сут билан овқатланиш даврида аутолитик овқат ҳазм қилиш сутнинг энзимлари томонидан амалга оширилади, бу энзимлар сут безлари томонидан синтезлаиади ва лейко — цитлардан ажралиб чиқади. Сут юқори липолитик ва эсте — разали ҳамда амилолитик ва пептидаза.-ш фаолликка эга (айниқса овуз).
Постнатал ривожланишнинг бошида юқори диспергир озуқа билан овқатланган пайтда, моддаларнинг асосий гид — ролизи мембранадаги овқат ҳазм қилиш зонасида кузатила — ди. Янги туғил1'ан болаларда мембранада овқат ҳазм қилиш асосий ҳисобланади, чунки бўшлиқдаги овқат ҳазм қилиш кучсиз ривожланган.
Мембранада овқат ҳазм қилишни таъминловчи меха — низмлар эмбрионал ривожланишнинг охирига келиб шаклланади. Бўшлггқда овқат ҳазм қилиш эса, аксинча, сутли овқатланишдан дефинитив (аралаш) овқатланишга ўтиш пайтида ривожланади. Бунда, ичак ҳужайраси мембранаси — нинг энзимлар спектрини ўзгаришлари ва лактоза синтези — нинг репрессияси кузатилади.
Бола туғилганидан кейинги биринчи кунларда эндои — гггоз типидаги ҳужайра ичидаги овқат ҳазм қилиш бирламчи рол ўйнайди. Гўдакларни овқатлантириш, амалиётида она сутини сигир сути билан ал^^аштириш кенг қўлланилади, Лекин, шуни эътиборга олиш ҳам зарурки, бу иккала сут — нинг кимёвий таркибида фарқ бор. Гўдак ҳаётининг биринчи
ойида фақат сигир сути билан овқатлантириш қониқарсиз бўлса, биринчи кунлари ўта ҳавфлидир. Бунинг сабаби қуйидагича тушинтирилади.
Бола туғилганидан кейиноқ жадал эндоцитоз мавжуд бўлиб, у, ингичка ичак энтероцитлари томонидан макро — молекулаларни ютилиши ва уларни организмнинг ички му — ҳитга етказиб берилишидан иборат. Энтероцитларнинг турли молекула — рецепторлари иштирок этадиган ушбу механизм, ингичка ичакнинг юзасида ҳар хил типдаги молекулаларни ушлаб қолнниши, сўнгра уларни ёпиқ чуқарчалар деб ата — ладиган соҳада тезда мужассам бўлиши ва цитоплазмага ве — зикулалар кўринишида ўтишидан иборат. Бундай механизм кўпчилик ҳар хил самараларни, жумладан иммуноглобу — линларни она сути билан кириб келишини таъминлайди. Агарда, она сути бошқа сут билан алмаштирилса, ўша эндо — цитоз механизми ёрдамида боланинг ички муҳитига ёт бўлган антигеялар кириб келади, чунки гўдаклар меъда — ичак трактқда ҳали иммун тўсиқ бўлмайди. Шундай ҳолат юз берадики, шахсий механизм ҳисобига боланинг ички муҳи — тига жуда катта миқдорда бетюна турдаги оқсилларни кириб келиши таъминланади.
Аёл сути таркибидаги лактоза миқдори сигир сутини — кига нисбатан анча юқори. Она сути билан овқатланганда лактозанинг бир қисми йўғон ичак бўшлигига етиб бориб, унда салгина кислотали реакцияни таъминлайди ва унда сут кислотали ҳамда бошқа фойдали бактериялар гуруҳларини ривожланиши учун қўлай бўлган муҳит пайдо бўлади. Сигир сутининг таркибида лактоза .миқдори кам бўлганлиги гу — файля, уни гўдакка ичирилганда лактоза йўғон ичакгача етиб бормайди ва у ерда сут кислотали бижғиш ўрнига чириш жараё1Ш содир бўлади, оқибатда, гўдак организмини инток — сикацияга олиб келади.
Ичак ва жигар тўсиқларини кучсиз ривожланганлиги муҳитида токсик маҳсулотларни шаклланиши болани ҳам жисмоний, ҳам интеллектуал ривожланишини бузилишига олиб келиши мумкин. Бундай бузилиш нафақат болалик даврида, балким ҳаётнинг анча кейинги даврларида ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Бола туғи.л1'андан бир неча кун ўтгач озиқа моддаларни эндоцитоз ўзлаштирилиши ва се — кин — аста деярли тўлиқ тўхтайди.
Бола 5 — 6 ойлик бўлганда, уни ўсиб бораётган пластик ва энергетик эҳтиёжлари учун она сути етарли бўлмай қолади, шунинг учун, бу ёшдан бошлаб секин —аста кўпай — тириб бориладиган қўшимча овқатлантириш бошланади, яъни аралаш овқатланип1га ўтилади. Бу вақтга келиб, сутли бўлмаган овқатнинг озиқа моддаларини ҳазм қилиш ва сў — риш механизми шаклланади. Қўшимча овқатлантириш овқат ҳазм қилиш тизимини ривожланишини ва уни дефинитив овқатланишга адаптациясини тезлаштиради.
Бола туғилгандан то бир ёш1'а тўлгунга қадар бўлган даврда меъда ширасининг лротеолитик фаоллиги уч марта ортади, лекин ка'1"талариикига нисбатан хали ҳам икки марта паст бўлади. Биринчи ёш даврида меъдадаги ва ингичка ичакдаги овқат қазм қилип! безлари ривожланиши тез содир бўлади, жигар массаси 2 баравар ортади, панкреатик шира ҳажми 10 мартаба ва унинг таркибида амилазани ажралиши 25 маротаба ортади. Ёш ортган сари трипсиноген, липаза, фосфолипаза, пептидазалар секрецияси ортади. Аралаш овқатланишга ва айниқса, сунъий овқатланишга ўтказиш овқат ҳазм қилиш ширалари секрециясини ҳажмини ҳам энзимлар ҳосил бўлишини ҳам кучли тезлаштиради.
Сўлак безлари секрецияси 10 ёшгача ортади, сўлакнинг амилолитик фаоллиги эса 1 — 4 ёшда кескин ошади. 10 — 14 ёшда сўлак ажралиши кенг кўламда ўзгариб туради, амило — тик фаоллиги бир хил ёшдаги ўғил болаларда қиз болалар — никига нисбатан юқори бўлади. Меъданинг шиллиқ пардаси юзасининг ортиши билан бир вақтда меъда безлари секре — циясининг ҳажми ҳам кўпаяди. Хлорид кислота секрецияси боланинг ёши ва тана массасига тўғридан —тўғри боғлиқ бўлади,
Ёш катталашган сари меъда безлари томонидан пепси — ногенларни секреция қилиши фаоллиги ҳам кучаяди. Меъданинг моторли — эвакуаторли фаолияти ҳам мукам — матулашади бунда унинг мушакли қатламини ривоожлани — шида эластик толаларни сони ва интрамурал асаб тизими муҳим аҳамиятга эга. Меъданинг мотор фаолиятини мус~ таҳкамланиши содир бўлади.
Ёгп катталашган сари ингичка ичакда овқат ҳазм бў — лиши мукаммаллашади, бўшлиқда овқат ҳазм бўлишида, айниқса, меъдаости бези ширасининг роли муҳим бўлади.
ш
■
4 — 6 ёшга келиб меъдаости бези шираси таркибида про — теазалар мизу\,ори, 6 — 9 ёшга келиб унинг амилолитик ва липолитик фаотушги энг кўп даражага етади. Ушбу секре — циянинг кейинчалик ортиши энзимларнинг тахминан бир хил концентрацияси пайтида содир бўлади.
Ёш кат1'алашган сари жигарда ўт ҳосил бўлиш тезлиги ҳамда ўг ажралиши муддати ва ҳажми ортади. Ўт суюқлиги таркибида ўт кислоталарининг миқдори ортади ва бу ҳол ёғларни ҳазм қилишни анча самарали бўлишига олиб келади.
Ичак шираси ва ундаги гидролитик энзимлар ортади. Ингичка ичакнинг бошлангич учдан бир қисмида овқат х.азм қилиш анча фаол бўла бошлайди, унинг дистал қисми заҳира зонаси моҳиятига эга бўлади. Ингичка ичак шиллиқ парда — сидан юқори молекулали моддаларни ўтиши ҳамда уларни қонга ва лимфага сўрилиши камаяди. Йўғон ичакдаги жа-раёнлар, дефинитив овқатланишга ўтилгандан сўнг, асосан кагта ёшдаги одамларникига ўхшаш бўлади. Ривожланиш — нинг эрта босқичларида бошқаришнинг гормонал ва маҳал— лий механизмлари шак7\ланади. Анча кейинги босқичларда овқат ҳазм қилишни бошқаришга марказий механизмлар қўшилади.