Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Ks=D-Mz-Lz. 
Bu yerda: 
D – jalb qilingan mablag‗lar; 
Mz – majburiy zaxira miqdori; 
Lz – likvidlilikni ta‘minlash bo‗yicha zaxiralar. 
Likvidlilik va mablag‗lar barqarorligi bo‗yicha shartlarini hisobga 
olgan holda tijorat banklarining kredit salohiyatini 3-guruhga bo‗lish 
mumkin: 
- barqaror mablag‗lar: 
a) banklarning o‗z kapitallari; 
b) muddatli depozitlar; 
d) boshqa banklardan olingan kreditlar. 
- o‗rta barqaror mablag‗lar: 
jami muddatsiz jamg‗armalar; 
- barqaror bo‗lmagan mablag‗lar; 
Barqaror bo‗lmagan mablag‗lar – banklarga vaqti-vaqti bilan 
(davriy) kelib tushadi.

---

160
bo‗lgan strategik rejaga, bozorda raqobatdoshlik qobiliyatiga, yaxshi 
mahsulotni ishlab chiqarishga va o‗z mahsuloti bo‗yicha marketing 
rejasiga ega bo‗ladi. Standart aktiv sifatiga kiritilgan kredit yaxshi 
ta‘minlangan, asosiy qarz summasining va foizlarining hech qanday 
qismi muddati o‗tgan yoki shartlari qayta ko‗rib chiqilmagan bo‗lishi 
lozim. Zarur hollarda ta‘minot turlari notarial jihatdan tasdiqlangan 
bo‗lishi, tegishli mulk bitimini ro‗yxatdan o‗tkazish uchun belgilangan 
tartibda ro‗yxatga olinishi, shu jumladan, tijorat bankining garov mol-
mulkiga doir huquqlari to‗g‗risidagi yozuv garov reestrida aks ettirilishi 
mumkin. Tijorat banki kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin 
ravishda uni ta‘minot hisobidan undirib olishga haqli hisoblanadi. 
Tijorat banki zaxira kapitali tarkibida sifati «standart» deb 
tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) 
summasining bir foizi miqdorida sof foyda hisobidan standart aktivlarga 
zaxira shakllantiriladi. 
Qarzdorning moliyaviy holati barqaror bo‗lsada, lekin faoliyatida 
ba‘zi bir salbiy holatlar yuzaga kelsa va u kamchiliklar bartaraf 
etilmasa, kredit olgan subyektning kreditni o‗z vaqtida to‗lashida shubha 
paydo bo‗lganda aktivlar sifati «substandart» deb tasniflanadi. 
Shuningdek mijozning moliyaviy holatidan tashqari kredit ta‘minoti, 
kredit hujjatlarining to‗g‗ri rasmiylashtirilishi bo‗yicha shubhalarning 
bo‗lishi ham kreditning «substandart» deb tasniflanishiga asos bo‗lishi 
mumkin. Sifati «substandart» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning 
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining o‗n foizi miqdorida 
maxsus zaxira shakllantirishi lozim. 
Agarda qarz oluvchining asosiy to‗lov manbalari qarz to‗lash uchun 
yetarli bo‗lmasa; 
- ta‘minotga qo‗yilgan mulkni va qarz oluvchining boshqa asosiy 
vositalarini sotish, to‗lanishi lozim bo‗lgan qarzlarni uzaytirishlarni 
hisobga olgan holda qo‗shimcha to‗lov manbalarini topish talab 
etiladigan bo‗lsa; 
- qarz oluvchining joriy moliyaviy holatida muammolar bo‗lsa, 
uning kelajakda rivojlanish tendensiya va istiqbollari nobarqaror bo‗lsa 
hamda pul mablag‗lari majburiyatlarni qoplash uchun yetarli bo‗lmasa; 
- qarz oluvchining kapitali yetarli darajada bo‗lmasa; 
- ta‘minot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech 
bo‗lmaganda asosiy qarzning to‗lanmagan summasiga teng bo‗lsa; 
145
depozitlar qatoriga kiritilishi bo‗yicha me‘zonlar qonun bilan belgilab 
qo‗yilgan. 
O‗z mablag‗lariga to‗langan aksioner kapital, foydadan 
shakllantirilgan turli fondlar, subordinar qarz kiradi. Tijorat banklarining 
o‗z mablag‗lari quyidagilarni o‗z ichiga oladi: 
• birinchi darajali yoki asosiy kapital. Bunga:oddiy aksiyalar, 
muddatsiz imtiyozli aksiyalar, taqsimlanmagan foyda, fondlar, emission 
daromad (muassis foydasi); 
• ikkinchi darajali kapital. Bunga: muddatsizidan tashqari imtiyozli 
aksiyalar, subordinar qarzning bir qismi, gibrid investitsiyalar( 
obligatsiyalar, konvertirlanadigan aksiyalar), qayta baholash rezervlari 
(xorijiy valyuta, garov va boshqalar), ehtimoliy yo‗qotishlar bo‗yicha 
zaxiralar. 
Tijorat banklari faoliyatida kapital va uning yetarli darajasiga ega 
bo‗lish muhim ahamiyatga ega
AQShning milliy qonunchiligiga asosan banklarda kapital yetarliligi 
3ta asosiy ko‗rsatkich orqali baholanadi.
a) 1- darajali kapital yetarliligi bo‗yicha me‘yor min 4% bo‗lishi; 
b) 2-darajali kapital yetarliligi bo‗yicha me‘yor 4% bo‗lishi; 
c) kapital yetarliligi bo‗yicha me‘yor- 8% bo‗lishi lozim. 
Kapitalning yetarliligini hisoblashda Bazel qo‗mitasi talablaridan 
kelib chiqib bank aktivlari risk daradjasiga qarab 0%, 10%, 20%, 50%, 
100% ga bo‗linadi. Bunday bo‗linish ko‗pgina davlatlarning bank 
qonunchiligida o‗z ifodasini topgan.
AQShda aktivlar 4 guruhga tasniflanadi. 
1-guruh - 0% riskli aktivlar. Bularga:naqd pullar ( FRT va bank-
korrespondentlarning hisob raqamlari va boshqalarda bo‗lgan 
mablag‗lar) va AQSh hukumatining to‗g‗ridan-to‗g‗ri qarzlari; 
2-guruh – 20% riskli aktivlar. Bu guruhga AQSh hukumati 
tomonidan shartli kafolatlangan qarzlar; 
3-guruh – 50% riskli aktivlar, Bularga: oilaviy uy-joylar uchun 
garov asosida berilgan kreditlar, birinchi zakladnoy va oddiy zakladnoy 
bilan ta‘minlangan qimmatli qog‗ozlar, moliyalashtiriladigan loyihalar-
dan olinadigan daromadlar bilan ta‘minlangan obligatsiyalar; 
4-guruh – 100% riskli aktivlar. 1-3 guruhga kirmagan barcha 
boshqa aktivlar.
AQSh da firmalar va jismoniy shaxslarning pul resurslari 2 guruhga 
bo‗linadi: 
- joriy xarajatlarga sarflanadigan pul mablag‗lari; 

---

146
- rezervlar va jamg‗armalar, vaqtincha bo‗sh turgan mablag‗lar. 
Birinchi guruhga turli hisob-kitoblar va to‗lovlar uchun oborotda 
bo‗lgan pul mablag‗lari kirsa, ikkinchi guruh tijorat banklari va nobank 
moliya institutlarining aktiv operatsiyalarini amalga oshirishning 
manbasi hisoblanadi.
AQShning qonunchiligiga asosan quyidagilar depozitlar deyiladi: 
- pul oborotidan ortgan, depozit tashkilotlarida turgan to‗lovlarga 
yo‗naltirilmaydigan pul qoldiqlari; 
- depozit tashkilotida bo‗lgan pul mablag‗lari 
- berilgan kreditlar bo‗yicha garovga olingan qimmatli qog‗ozlar; 
- AQSh hukumatining qimmatli qog‗ozlarini sotib olish uchun 
avans sifatida deponentlashtirilgan mablag‗lar; 
- bank xizmatchisi tomonidan imzolangan, lekin to‗lanmagan 
veksel, chek, to‗lov topshiriqnomasi; 
- mizoj mablag‗lari hisobidan sotib olingan, lekin mijozga etib 
bormagan qimmatli qog‗ozlar; 
- kredit qoldiq, avans to‗lovlar va boshqalar. 
Depozitlar quyidagi belgilari bo‗yicha tasniflanadi: