Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tijorat banklarining nodepozit operatsiyalari deb, tijorat bankla-
rining yirik pul bozorlaridan pul mablag‗larini jalb qilish, qimmatli 
qog‗ozlar, veksellarni, obligatsiyalar vositasini muomalaga qo‗yish yo‗li 
bilan mablag‗larni jalb qilish sohasidagi operatsiyalariga aytiladi. 
Jahon banki amaliyotida tijorat banklariga mablag‗larni jalb qilish-
ning keng tarqalgan nodepozit shakllari ham mavjud bo‗lib, ularga 
quyidagilar kiradi: 
- banklararo bozordan qarz olish; 
- qimmatli qog‗ozlarni qaytib sotib olish sharti bilan sotish; 
- bank akseptlarini sotish; 
- tijorat qog‗ozlarini chiqarish; 
- evro-dollarlar bozoridan qarz olish; 
- kapital notalar va obligatsiyalar chiqarish v.b. 
135
a) hukumat 
b) jismoniy shaxslar 
d) davlat korxonalari 
e) qo‗shma korxonalar 
f) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar 
g) boshqa talab qilib olinguncha depozitlar 
0 
10957 
0 
0 
0 
0 
0 
8,2 
0 
0 
0 
0 
3. Muddatli depozitlar, jami 
17159 
12,9 
Shu jumladan: 
a) hukumat 
b) jismoniy shaxslar 
d) davlat korxonalari 
e) qo‗shma korxonalar 
f) xususiy korxonalar, korporatsiya va jamoalar 
g) boshqa talab qilib olinguncha depozitlar 
0 
11659 
5500 
0 
0 
0 
0 
8,8 
4,1 
0 
0 
0 
Jami depozitlar 
133138 
100 
Jadval ma‘lumotlari shuni ko‗rsatadiki, tijorat banki tomonidan jalb 
qilingan depozitlar ichida asosiy o‗rinni talab qilib olingungacha bo‗lgan 
depozitlar tashkil qilib, ular salmog‗iga 78,9 foiz depozitlar to‗g‗ri 
keladi. Muddatli depozitlar bankning barqaror kredit imkoniyatining 
asosi bo‗lsada, ularning hajmi barcha depozitlarning 12,9 foizini tashkil 
qiladi. Talab qilib olingunga qadar bo‗lgan depozitlar tarkibida asosiy 
o‗rinni korxona, korporatsiya va jamoalar, davlat korxonalari, hukumat 
mablag‗lari tashkil qilsa, muddatli depozitlar ichida asosiy o‗rinni 
jismoniy shaxslar mablag‗lari egallaydi. Tahlil qilinayotgan bankda 
aholi jamg‗armalari salmog‗i past bo‗lib, u jami depozitlarning 8,2 
foizini tashkil qiladi. 
Markaziy bank emissiya markazi sifatida makroiqtisodiy darajadagi 
pul aylanishi hamda bank tizimining likvidliligi nuqtayi nazaridan tijorat 
banklarining ular tomonidan jalb qilingan mablag‗lardan foydalanish 
imkoniyatlarini doimiy ravishda tartibga solib turadi. 
Nazariy jihatdan zamonaviy bank tizimida naqd pulsiz aylanishlar-
ning rivojalanishi natijasida dastlabki shakllantirilgan depozitlarni chek-
lanmagan tarzda bir bankdan ikkinchi bankka o‗tkazish, shu bilan birga, 
tijorat banklari tomonidan berilayotgan kreditlarni cheksiz oshirish im-
koniyati mavjud. Xorijiy nazariyada bu jarayon depozit multiplikatsiyasi 
(ya‘ni mablag‗larning bir bankdan boshqasiga zanjirsimon shaklda 
o‗tkazilishi) va kredit ekspansiyasi deb nomlanadi.
Markaziy bank tomonidan o‗rnatilgan majburiy zaxira talablari 
bank tizimida depozit va kreditlarni oshirishning bevosita cheklovchisi 
bo‗lib xizmat qiladi. 

---

136
13-jadval