Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 Hisobotda aks ettirilishiga qarab: talab qilib olinadigan, muddatli 
depozitlar va jamg‗arma depozitlarga bo‗linadi. Banklarni ko‗proq ‖ 
uzun pullar‖, yani muddatli depozitlar qiziqtiradi Chunki bu mablag‗lar 
bankning barqaror resurs bazasini shakllantiradi.
Kelib chiqishiga qarab: depozitlar oddiy, maxsus va 
ixtisoslashgan depozitlarga bo‗linadi: 
Oddiy depozitlar – bular pullar yoki depozit hisob varag‗i bo‗yicha 
oborotda bo‗lgan cheklar, akseptlarga, to‗lov muddati kelgan veksellar, 
kuponlar, to‗lov topshiriqnomasi, trattalar; 
Oddiy depozitlar bank resurslari hisoblanadi va bank va omonotchi 
o‗rtasida kreditor va qarzdor munosabati shakllanadi. Bank 
depozitlarning egasi sifatida maydonga chiqadi va pul mablag‗larini 
deponentlashtiradi, bank omonotchiga puli o‗rniga qimmati qog‗ozlar 
berishi, qimmatli qog‗ozlarga pul mablag‗larini berishi mumkin. 
Mabodo bank bankrot bo‗lsa, oddiy depozit egasi imtiyozli kreditorga 
aylanadi. 
Maxsus depozitlar – ma‘lum bir maqsad bilan kiritilgan depozitlar 
bo‗lib depozitning bu turida bank ularni maxsus saqlab beruvchi 
hisoblanadi. Depozitning bu turlariga veksellarni so‗ndirish uchun 
mo‗ljallangan, qimmatli qog‗ozlar sotib olish uchun, akkreditivlarni 
159
chiqarishga imkon beradi. Iqtisodiy beqarorlik sharoitida faoliyatsiz 
aktivlarning 
ko‗pgina 
qismi 
faoliyat 
qilayotgan 
aktivlarning 
elementlariga aylanadi, ko‗pincha, bu valyuta va harakatsiz aktivlarga 
tegishlidir. Agar tijorat banklari o‗zlarining balanslari tarkibini 
o‗zgartirmasa, bu bank faoliyatida muammolar yuzaga kelishiga olib 
keladi. 
Jadval ma‘lumotlari shuni ko‗rsatadiki, likvidlik darajasi bo‗yicha 
ikkinchi guruh aktivlar asosiy o‗rinni egallaydi va ularning salmog‗i 69 
foizni tashkil qiladi, ularning miqdori 2014-yilga nisbatan 2,7 marta 
o‗sgan, yuqori likvid mablag‗lar 14,6 foizni tashkil qilib ularning 
miqdori 1,4 marta o‗sgan bo‗lsa, uchinchi guruh aktivlar 16,4 foizni 
tashkil qilib yil davomida 1,3 marta o‗sgan. Shu bilan birga birinchi va 
uchinchi guruh aktivlarining miqdori 1.01.2015-yilda 1.01.2014-yilga 
nisbatan mos ravishda 6,4 foiz va 9,9 foizga kamaygan. 
Respublikamiz bank tizimida mijozlar quyidagi asosiy mezonlar 
bo‗yicha baholanadi va bank aktivlari sifatining tahlili va tasnifi, kredit 
portfeli va boshqa aktivlaridagi tavakkalchilikni aniqlash va baholash 
ushbu mezonlarga asoslanadi. Bular: 
- tarmoq (iqtisodiyot sektori) tendensiyasi va istiqboli; 
- muayyan loyihaning texnik amalga oshiriluvi va iqtisodiy 
raqobatbardoshligi; 
- moliyaviy holati va kredit olishga qodirligi; 
- kredit 
tarixi, 
kredit 
ta‘minotining 
yomonlashuvi 
yoki 
likvidliligining pasayishi; 
- muayyan loyihaning iqtisodiy jihatdan asoslanishi; 
- rahbarining boshqarish qobiliyati (agar qarzdor yuridik shaxs 
bo‗lsa). 
Yuqorida keltirilgan ―Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash 
va aktivlar bo‗yicha ehtimoliy yo‗qotishlarni qoplash uchun zaxiralar 
shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to‗g‗risida‖gi nizomga 
asosan tijorat banklarining aktivlari sifatiga ko‗ra «standart», 
«substandart», «qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» toifalarga 
tasniflanadi. 
Qarz oluvchi moliyaviy holati barqaror bo‗lib, u qarzlarini o‗z 
vaqtida to‗laydigan bo‗lsa, aktivlar sifati «standart» deb tasniflanadi va 
bunday aktivlar qaytarilishida muammolar kuzatilmaydi. U yetarli 
miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha 
mavjud majburiyatlarni, jumladan, mazkur qarzni qondirish uchun 
yetarli pul mablag‗lari oqimiga, shuningdek, amalga oshirilishi mumkin 

---

158
qoplash me‘yori koeffitsiyenti, sof barqaror moliyalash me‘yori 
koeffitsiyentlarini o‗rnatish belgilanmoqda. 
Agar tijorat banki tomonidan qilingan investitsiyani qayta baholash 
natijasida salbiy farq yuzaga kelsa, ushbu miqdorda ehtimoliy 
yo‗qotishlarni qoplash zaxirasi yaratilishi lozim. Investitsiyalarning 
sifati eng past toifada tasniflanishi kerak. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti 
mamlakatlarida kompaniya aktivlarining 40-80 foiz bank kapitali 
hisobidan ta‘minlanadi, qimmatli qog‗ozlar bilan o‗tkaziladigan 
operatsiyalardan 
tushadigan 
daromadlar 
esa 
bank 
foydasini 
shakllantirishda muhim o‗rin tutadi. Tijorat banklari o‗z aktivlarini 
diversifikatsiyalash, qo‗shimcha daromad olish va balansining 
likvidliligini ta‘minlash maqsadida DQMOdan keng foydalanadilar. Bu 
qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha olinadigan daromad kafolatlangan va ular 
yuqori likvidlilikka egadir. Daromad keltirmaydigan aktivlar guruhiga 
kassa, Markaziy bankdagi «Nostro» vakillik hisob varag‗idagi 
mablag‗lar, asosiy vositalar kiradi. Bank aktivlari hajmida daromad 
keltirmaydigan aktivlar salmog‗ining yuqori bo‗lishi bankning resurslar 
bazasidan samarasiz foydalanayotganligini 
ko‗rsatadi. Daromad 
keltirmaydigan aktivlarning ulushi jami aktivlarning yetmish foizidan 
ortiq bo‗lishi bank kredit siyosati, kreditlar ajratish va ularni boshqarish 
jarayonining bo‗shligini bildiruvchi ko‗rsatkich hisoblanadi. 
16-jadval