Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

ochmasdan» yoki «kredit liniyasini ochib» kreditlar beradi. Kredit 
liniyasi – bu qarz oluvchi oldidagi yuridik tuzilgan bank majburiyati 
bo‗lib, bunda qarz oluvchiga ma‘lum muddat davomida belgilangan 
limit chegarasida kredit berishga kelishiladi. Kredit liniyadan kreditlar 
quyidagi maqsadlarga, ya‘ni qarz oluvchining asosiy faoliyati bilan 
bog‗liq tovar moddiy boyliklar, ishlarni bajarish va xizmat ko‗rsatish, 

---

428
- foiz riskini boshqarish bo‗yicha bank strategiyasining mavjud 
emasligi; 
- bank faoliyatidagi kamchiliklar, rejalarning yo‗qligi yoki 
mukammal emasligi; 
- foiz riskini xedjirlash dasturining yo‗qligi; 
- bank xodimlarining malakasi; 
- foizlar o‗zgarishini kuzatib borish bo‗yicha monitoringning yo‗lga 
qo‗yilmaganligi v.b. 
Foiz risklaridan himoyalanish borasida xedjirlash, sug‗urtalash, 
diversifikatsiyalash, muddatli bitimlar tuzish kabi choralardan 
foydalanish lozim. 
Quyidagi tayanch so„zlarga ta‟rif bering 
 
Foiz siyosati 
Foiz turi 
Foiz darajasi 
LIBOR 
FIBOR 
PIBOR 
MIBOR 
Preym-reyt‖ 
Marja 
Foizli marja 
Yevrokredit 
Diskont 
Real foiz stavkasi 
 
O„z bilimini tekshirish uchun savollar 
 
- Tijorat banklarining foiz siyosati deganda nimani tushunasiz? 
- Foiz stavkasi qanday o‗rnatiladi va qaysi omillarga bog‗liq? 
- Foiz darajasi qanday aniqlanadi? 
- Kreditning bahosi deganda nimani tushunasiz va u qanday 
aniqlanadi? 
- Oddiy foizlar qanday aniqlanadi? 
- Murakkab foizlar qanday aniqlanadi? 
- Bank marjasi qanday aniqlanadi va u qaysi omillarga bog‗liq? 
- Xorijiy davlatlar foiz siyosatining qanday xususiyatlarini bilasiz? 
- Real foiz stavkasi qanday aniqlanadi va unga qanday omillar ta‘sir 
qiladi? 
421
qiladi. Agar aksiya dividendi yuqori bo‗lsa, foiz pasayadi va, aksincha, 
agar aksiya dividendi past bo‗lsa, foiz undan yuqori bo‗lishi shart. Aks 
holda pul egasi (bank) uni qarzga bermay, aksiya sotib olishni afzal 
ko‗radi. 
7. 
Kredit berishning risk darajasi. Agar kreditning qaytib kelishi 
kafolatlansa, foiz past, agar bu xatarli bo‗lib, qarz qaytishi shubhali 
bo‗lsa, foiz stavkasi yuqori bo‗ladi. 
Tijorat banklarining foiz siyosati doimo risk bilan bog‗liq. Shu bois 
banklarda foiz riski (interest rate risk) – depozitlar va qarzga olingan 
mablag‗lar bo‗yicha foizlarning kreditlar bo‗yicha foizlardan oshib 
ketishi natijasida yuzaga keladigan yo‗qotishlarning oldini olish juda 
muhim hisoblanadi.
Foiz risklarini boshqarishda bankning aktivlari va passivlari 
muddatlarining mos kelishi muhim ahamiyatga ega. Aktiv va 
passivlarning muddatlari o‗rtasidagi farq GEP deb ataladi. Bu usulning 
mohiyati shundaki, bankening aktivlari va passivlari foiz stavkalari, 
muddatlari to‗lash muddatlari bo‗yicha guruhlarga ajratiladi. Har bir 
muddat uchun GEP shu muddatdagi aktivlar va passivlar o‗rtasidagi farq 
sifatida aniqlanadi.
GEP=ASF-PSF, 
bu yerda ASF – aktivlar bo‗yicha sof foizlar; PSF – passivlar bo‗yicha 
sof foizlar. 
Agarda bankda aktivlarga nisbatan passivlar ko‗p bo‗lib va ular 
foizlar o‗zgarishiga ta‘sirchan bo‗lsa, GEP salbiy bo‗lishi mumkin. Foiz 
riskini foiz marjasi orqali baholash mumkin. Foiz marjasi – bu olingan 
foizlar va to‗langan foizlar o‗rtasidagi farqdan iborat. Foiz marjasi 
koeffitsiyenti ma‘lum vaqtda uning haqiqiy darajasini ko‗rsatadi va 
quyidagi formula bo‗yicha aniqlanadi: 
K = ma‘lum davrda olingan foizlar - shu davrda to‗langan 
foizlar*100/daromad keltiruvchi aktivlarning o‗rtacha qoldig‗i. Foiz 
risklarini boshqarishning bir necha konsepsiyalari mavjud. Ularni
39-jadvaldan ko‗rishimiz mumkin. 
Har bir davlatda qayta moliyalash stavkasini boshqarish shu 
davlatning pul-kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositasi 
hisoblanadi. Muomalaga chiqariladigan pul massasi, iqtisodiyot 
tarmoqlariga yo‗naltiriladigan kreditlar miqdori qayta moliyalash 
stavkasiga asoslanadi. Chunki qayta moliyalash stavkasining kamayishi 
pul qiymatining arzonlashuviga va muomalada pul massasining 
oshishiga, iqtisodiyot sohalariga ko‗proq pul mablag‗larini yo‗naltirishni 

---

422
rag‗batlantirishga zamin yaratadi. Qayta moliyalash stavkasining oshishi 
kreditlar bahosining oshishiga, pul massasining kamayishiga ta‘sir 
qilishi mumkin. Shuning uchun bu jarayonni inflyatsiyaga qarshi vosita 
sifatida ham qo‗llash mumkin.
 
53 - jadval