Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Tijorat banki kredit portfelining sifat darajasi b
o„yicha tasnifi 
 
 
1/I 
2010-y. 
1/I 
2013-y. 
1/I 
2014-y. 
1/1 
2015-y. 
Tijorat 
banklarining 
kredit 
q
o‗yil-malari, jami: 
- % da 
shu jumladan:
standart kreditlar 
substandart kreditlar
qoniqarsiz kreditlar 
shubhali kreditlar 
umidsiz kreditlar 
100 
93.2 
4,6 
1,2 
0,7 
0,3 
100 
94,1 
4,1 
1,4 
0,2 
0,2 
100 
94,7 
3,6 
1,3 
0,2 
0,2 
100 
95,6 
3,6 
0,5 
0,2 
0,1 
Jadvaldan k
o‗rinib turibdiki, tijorat bankining iqtisodiyot 
tarmoqlariga bergan kreditlarining asosiy qismini sifat darajasi b
o‗yicha 
standart kreditlar guruhiga kiritish mumkin. Agar 2010-yilda ularning 
salmo
g‗i o‗rtacha 93,2 foizni tashkil qilgan bo‗lsa, 2015-yilga kelib 
kredit portfelida ularning salmo
g‗i 95,6 foizni tashkil qilgan. Bankda 
kreditlarning sifati ijobiy tomonga 
o‗zgargan. Ikkinchi o‗rinda turuvchi 
kreditlar - substandart kreditlar b
o‗lib, ular salmog‗i 2010-yilning 
boshida 4,6 foizni tashkil qilgan. Bankning substandart kreditlari pa-
sayish tendensiyasiga ega. 2015-yilning boshiga kelib bu kreditlarning 
salmo
g‗i 3,6 foizgacha kamayganini ko‗rishimiz mumkin. Tijorat 
bankining kredit portfelida qoniqaril kreditlar, shuhbali va umidsiz kre-
ditlar salmo
g‗i ham kamayib borgan. Bu hol bankda bank aktivlari bilan 
samarali ishlash evaziga standart kreditlar salmo
g‗ining oshishiga zamin 
yaratgan. Bankning bu boradagi faoliyatini ijobiy baholash mumkin.
Tijorat banklari faoliyatida xavfli b
o‗lgan kredit qo‗yilmalar - bu 
muammoli kreditlar shakliga kirgan q
o‗yilmalardir. Tijorat bankining 

---

398
Ta‘minlanmagan ssudalar guruhiga ta‘minotga ega bo‗lmagan yoki 
o‗rnatilgan tartibda rasmiylashtirilmagan kreditlar kiradi. 
Tijorat banklarining kredit portfelini b
o‗lib-bo‗lib tasniflash ham 
mumkin. Bu holda aktivlar bir va undan ortiq turkum b
o‗yicha tasniflan-
ishi mumkin. 
Muammoli kredit 
ta‘minotga ega bo‗lsa va ushbu ta‘minotning 
qiymati qaytarilmagan qarz miqdoridan kam b
o‗lsa, bu holda ushbu 
kredit (agar 
ta‘minot uchun bozor mavjud bo‗lsa) ta‘minotning bozor 
narxiga teng b
o‗lgan miqdordagi qaytarilmagan qarz, substandart qarz-
ning qolgan qismi esa shuhbali yoki ishonchsiz deb tasniflanadi. 
Shuhbali yoki ishonchsiz deb tasniflangan muammoli kredit 
ta‘minotga ega bo‗lmasa, lekin ba‘zi bir aniq omillar asosida yaqin ke-
lajakda qisman qoplanish ehtimoli b
o‗lsa, u holda bunday ssuda yuqori-
da aytib 
o‗tilgan qoplanish ehtimoli bo‗lgan qiymatga teng bo‗lgan 
t
o‗lanmagan qarz miqdorida shuhbali deb, qarzning qolgan qismi esa 
ishonchsiz deb tasniflanadi. 
Kredit portfelining sifat darajasini tahlil qilish quyidagi bosqichlar 
b
o‗yicha, ya‘ni: 
1-bosqich 
– ta‘minlanganlik darajasi bo‗yicha; 
2-bosqich 
– kreditni haqiqiy to‗lash holati bo‗yicha; 
3-bosqich 
– risk darajasi bo‗yicha; 
4-bosqich 
– kredit portfelining turkumlangan kreditlar tarkibi 
b
o‗yicha amalga oshirish mumkin. 
Bunda kreditlar yuqoridagi belgilariga qarab guruhlarga birlashtiri-
ladi va bir guruh b
o‗yicha barcha kreditlar yig‗ib chiqilib, har bir 
guruhning hajmi t
o‗g‗risida axborot yig‗iladi, ular tahlil qilinadi va ya-
kunida butun kredit portfeli b
o‗yicha ma‘lumotlarga ega bo‗linadi. 
5-bosqichda kredit portfeli b
o‗yicha umumiy risk aniqlanadi. Bunda 
har bir kredit summasi b
o‗yicha risk darajasiga asoslaniladi. 
Oldingi davr bilan hozirgi kundagi bankning kredit portfeli holati 
taqqoslanadi va salbiy natijaga ega b
o‗lingan bo‗lsa, uning sabablari 
aniqlanadi.
6-bosqich 
– kredit portfeli sifatiga qarab yetarli rezerv fondi tashkil 
qilinadi. 
7-bosqich 
– kredit portfelining holati, tarkibi, unga ta‘sir qiluvchi 
omillarni hisobga olib bankning kelajakdagi kredit siyosati ishlab chiqi-
ladi. Bu siyosatga: 
kredit resurslarini tashkil qilish va ularning qaysi maqsadga 
y
o‗naltirilganligi, qo‗shimcha kafolotlar olish, kredit shartnomasining 
387
kredit hujjatlarini yuritish tartibi t
o‗g‗risida»gi nizomga asosan kredit 
monitoringi faoliyatida q
o‗llaniladigan hujjatlar keltirilgan. Unga ko‗ra, 
tijorat banklari har bir berilayotgan yoki olinayotgan kreditlar b
o‗yicha 
kredit paketiga quyidagi hujjatlarni ilova qilish lozim: 
- qarzdorning moliyaviy ahvoli va t
o‗lovlarni o‗z vaqtida amalga 
oshirishi imkoniyatlarini tekshirish maqsadida tegishli shartnomalar 
tuzilganidan s
o‗ng bank va qarzdor o‗rtasida yuz bergan muammolarni 
aks ettiruvchi yozishmalar va hujjatlar; 
- kredit 
ta‘minoti sifatida berilgan mulkni tekshirish hujjatlari; 
- qarzdor kafilining moliyaviy ahvolini aks ettirgan barcha hujjatlar; 
- kreditning 
o‗z vaqtida va to‗liq qaytarilishini ta‘minlovchi hu-
jjatlar; 
- qarzdor t
o‗lovlarni amalga oshirmagan holda bank tomonidan 
k
o‗rilgan chora-tadbirlarni tasdiqlovchi hujjatlar. 
Kreditga doir xizmat k
o‗rsatuvchi bank o‗tkazish to‗g‗risidagi 
shartnoma shartlariga muvofiq kreditning 
o‗z vaqtida va to‗liq 
t
o‗lanishini aks ettiruvchi hujjatlarni kredit paketida yuritishi shart. 
Kredit monitoringiga q
o‗yiladigan talablar quyidagilarni tashkil 
etadi: 
- kredit siyosatida kreditlarni tasniflash tizimi aniq ifodalanishi lo-
zim; 
- kredit xodimlari kredit portfelidagi barcha 
ma‘lum bo‗lgan salbiy 
o‗zgarishlar to‗g‗risida rahbariyatga xabar berishlari kerak; 
- qarzdor yoki garov ahvoli yomonlashishini oldindan aniqlash 
ehtimoliy y
o‗qotishlarni kamaytirish uchun juda muhimdir.
Kredit siyosati kreditlarning barcha toifalari b
o‗yicha «to‗lovsizlik» 
tushunchasining aniq ifodalanishi, foizlarni 
o‗stirmaslik mezonlari, 
shuningdek, bank boshqaruvi va kengashining tegishli hisobotlariga nis-
batan talablarni 
o‗z ichiga olishi lozim. Hisobotlarda ahvolning 
yomonlashishi, yashirin sabablari va so
g‗lomlashtirish rejalari batafsil 
bayon etiladi. Siyosat qarzlarini qaytarishga doir izchil, bosqichma-
bosqich chora-tadbirlar k
o‗rilishini talab qilishi kerak. Rahbariyat 
Markaziy bank tomonidan belgilangan talablarga muvofiq kreditlarni 
hisobdan chiqarish tadbirlarini ishlab chiqishi lozim.
Kredit monitoringi faoliyatining asosiy tamoyili quyidagilarga 
asoslanishi kerak: 
- Turli xil ko‗rinishdagi kreditlarning davriy nazorati. Bu nazorat 
asosan kichik hajmdagi kreditlar yuzasidan b
o‗lib, 30 kunlik, 60 kunlik, 
90 kunlik nazoratlar shaklida b
o‗ladi.

---

388
Kredit nazorati bosqichlarining diqqat bilan qayta k
o‗rishni, ya‘ni:
1. Mavjud kredit bo‗yicha to‗lovlar hisobi ma‘lumotlarining 
ishonchliligi. 
2. Kredit ta‘minotining holati va sifati. 
3. Huquqiy jihatdan kredit qaytarilishining ishonchli ma‘lumot huj-
jatlarining t
o‗liq bo‗lishi lozim. 
4. Mijozning bank krediti bo‗yicha moliyaviy holatidagi 
o‗zgarishlar va natijada kredit miqdorining ortishi yoki qisqartirilish da-
rajasi. 
5. Berilgan kreditning bank kredit siyosatiga va standartlariga mos 
b
o‗lishi. 
6. Muammoli ssudalarning tez-tez tekshirilishi. 
7. Iqtisodiy nobarqarorlik davrida kreditlarni tez-tez nazorat qilish 
v.b. 
Hozirgi kunda kreditlash sohasida eng asosiy muammolardan biri 
kreditning t
o‗liq qaytarilishidir. Bu o‗rinda kredit monitoringi juda katta 
ahamiyatga ega. Kreditlarning t
o‗liq qaytib kelmasligiga asosiy sabab, 
«kredit tanlovi»ning iqtisodiy tamoyilga mos tushmay qolishidir. Bu 
y
o‗qotishlar, xatolar bevosita kredit oluvchi subyekt haqida 
ma‘lumotlarning yetarli emasligi yoki obyektiv emasligidan yuzaga 
keladi. Buning uchun xorij amaliyotida keng q
o‗llaniladigan va hozirda 
O‗zbekistonda ham amaliyotga tatbiq qilinib borilayotgan kredit byurosi 
faoliyatini takomillashtirish, unda markazlashgan holda, mijozlar haqida 
t
o‗liq ma‘lumotlar bera oladigan axborotlar bazasini yaratish va uning 
ishonchli va obyektiv ishlashini shakllantirish banklar uchun, iqtisodiyot 
uchun, bir bank infrastrukturasi uchun katta foyda keltiradi. Tezkor 
ma‘lumotlar asosida banklar hamda mijozlar vaqtdan yutadilar. Bu 
tezkor 
ma‘lumotlar kredit xarajatlarini uchinchidan, bank faoliyati 
operativligini, barqarorligini, salohiyatini oshiradi va, albatta, kredit 
monitoringi ishlari ham qisman yengillashadi, xususan, muammoli 
kreditlarning kamayishi hisobiga. 
Kredit monitoringi ishlarini yengillashtiradigan yana biror xususiy 
yechim kreditlarni berishda mijozning biznes loyihasidan kelib chiqqan 
holda, loyihaning marketing tadqiqotining haqqoniyligi, hayotga 
yaqinligi b
o‗lishi kerak, chunki yangi ishlab chiqariladigan tovarga talab 
qanchalik yuqori b
o‗lsa, loyihaning moliyaviy natijasi ham samarali 
b
o‗ladi. Bu esa kreditlarning to‗liq qaytarilishini ta‘minlaydi. Zotan, 
kredit monitoringining asosiy vazifasi mijozga kreditni qaytarishiga 
k
o‗maklashishdir. 
397
ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq 
foydalanilmay q
o‗yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan 
b
o‗lsa; 
aktivlarning t
o‗lash muddati uzaytirilgan bo‗lsa; 
asosiy qarz va foizlar b
o‗yicha 180 kundan ortiq kunga muddati 
o‗tgan qarzdorlik mavjud bo‗lsa. Tijorat banki sifati «umidsiz» deb