Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

6-
§. Kredit shartnomalarini qo„llash bo„yicha xorijiy mamlakatlar 
tajribasi 
 
Xorijiy banklar 
o‗zlarining kredit shartnomalarini qo‗llashning boy 
tajribasiga ega. Uni 
o‗rganish O‗zbekiston Respublikasi uchun katta 
amaliy ahamiyatga egadir. Turli mamlakatlarda tuziladigan kredit 
shartnomalarining asosiy xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi: 
- huquqiy madaniyatning yuqori darajasi; 

---

400
kredit portfelida sifati 
«qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» deb tas-
niflangan kreditlar muammoli kreditlar deyiladi. 
Muammoli kreditlar odatda qarz oluvchining kreditni t
o‗lash uchun 
yetarli pul mabla
g‗lari bo‗lmagan holda yuzaga keladi. Ba‘zi hollarda 
ular mijozning hisob vara
g‗ida mablag‗i bo‗la turib, kreditni to‗lashni 
xohlamaganda ham yuzaga keladi. Pul mabla
g‗larining yetishmasligi 
ba‘zida birdan yuzaga kelishi, ba‘zi hollarda bunday ahvol asta-sekinlik 
bilan rivojlana borib yuzaga kelishi mumkin. Pul mabla
g‗lari 
yetishmovchiligining ichki va tashqi belgilari b
o‗lishi mumkin. Kredit 
b
o‗limi xodimlari shu belgilar yuzaga kelishini birinchi bo‗lib sezishlari 
va bankni kredit b
o‗yicha yo‗qotishlardan saqlovchi chegara bo‗lishlari 
lozim. Ular bank va mijoz manfaatini saqlab qolgan holda, bu moliyaviy 
qiyinchiliklardan chiqish y
o‗llarini ishlab chiqishga yordam berishlari, 
mijoz faoliyatida muammolar yuzaga kelgan vaqtdan boshlab mijozga 
yordam berishlari, ularga 
ta‘sir ko‗rsatishlari zarur. Buning uchun bank 
doimo mijozning faoliyatidan boxabar b
o‗lishi, o‗zi uchun zarur 
axborotlarni yi
g‗ib, tahlil qilib borishi ijobiy natija berishi mumkin. 
Amaliyotda bankning kredit b
o‗limi xodimlari berilgan kreditlar 
ustidan yetarli nazorat olib bormasliklari bilan birga, mijozning inqirozli 
holati aniqlangandan keyin ham bu haqda bank boshqaruviga, kredit 
q
o‗mitasiga o‗z vaqtida axborot bermasliklari yoki mijozning iltimosiga 
k
o‗ra ahvolning yaxshilanishini kutishlari kredit sifatining qoniqarsiz 
darajaga tushib ketishiga olib kelishi mumkin. Bularning barchasi, 
muammoli kreditning yanada muammolashuviga olib keladi. 
Bunday hollarning oldini olish uchun kredit b
o‗limi faoliyati tez-tez 
ichki audit tomonidan tekshirilib turishi, muammoli kreditlar, ularning 
sabablari aniqlanib turilishi lozim. 
Muammoli kreditlar aniqlanganda kredit b
o‗limi xodimi 
avvalambor, axborotlar, 
ma‘lumotlar yig‗ishi va ularga asosan 
inqirozning oldini oluvchi strategiya ishlab chiqishi lozim. Har bir 
muammoli kredit b
o‗yicha alohida, uning oldini olish yo‗llarini ishlab 
chiqish zarur. Agar korxona samarali faoliyat olib boradigan b
o‗lsa, 
muammoli kredit sohasidan ham 
o‗zi ijobiy natija bilan chiqishi 
mumkin. Aksincha, korxona faoliyati pastroq b
o‗lsa, u muammolarni 
osonlikcha yecha olmasligi mumkin. Shuning uchun kredit b
o‗limi 
xodimi muammoli kredit yuzaga kelganini aniqlaganidan keyin quyidagi 
ishlarni amalga oshirishi zarur: 
- qarz oluvchining muammolarini tahlil qilish; 
- mijozning moliyaviy ahvoli t
o‗g‗risida rahbariyatni xabardor 
qilish va bank boshqa b
o‗limlar bilan mijoz to‗g‗risida maslahatlashishi; 
385
qilishi kerak. Bank x
o‗jalik sudiga murojaat qilib, bundan buyon qarz 
oluvchi bankrot deb tanilishini s
o‗rashga haqlidir.
Qarz oluvchi t
o‗lovga layoqatsiz yoki bankrot deb e‘lon qilinganda, 
unga yangi qarzlar berish t
o‗xtatiladi, ilgari berilgan kreditlar esa 
muddatidan oldin undirib olinadi. T
o‗lovlar navbati «Bankrotlik 
t
o‗g‗risida»gi qonunga muvofiq belgilanadi. Qarz oluvchi bankrot deb 
e‘lon qilingan vaqtdan boshlab uni quyidagilar bilan bog‗liq 
operatsiyalari t
o‗xtatiladi: 
- mulkni begonalashtirish va berish; 
- majburiyatlarni qoplash; 
- hisob-kitobdagi xarajatlar; 
- dividendlar, soliqlar, t
o‗lovlar to‗lash. 
T
o‗lovga layoqatsiz qarz oluvchining barcha qarz majburiyatlari 
tugagan hisoblanadi va unga yangi talablar bildirilishiga y
o‗l 
q
o‗yilmaydi. Bunday qarz oluvchining barcha turdagi qarzlariga penya 
va foizlar q
o‗yish to‗xtatiladi. Uning mulkini sotib, pul undirish bo-
rasidagi barcha cheklashlar bekor qilinadi. Mulkiy yoki moliyaviy 
tusdagi hamma talablar faqat tugatish jarayoni doirasida hal qilinadi. 
Bunda bank talablari ikkinchi navbatda qanoatlantiriladi. 
Mulk yetarli b
o‗lmagani tufayli qondirilmagan qarz majburiyatlari 
qanoatlantirilgan hisoblanadi va belgilangan tartibda hisobdan chiqari-
ladi. Kreditdan k
o‗zlanmagan maqsadlarda foydalanganlik uchun qarz 
oluvchi bankka kredit shartnomasida belgilangan hajmda jarima 
t
o‗laydi. 
Bank esa, 
o‗z navbatida, tuzilgan shartnomaga muvofiq qarz 
oluvchini kredit resurslari bilan 
ta‘minlashi shart.
Bank 
o‗z majburiyatlarini bajarmagan taqdirda qarz oluvchiga 
shartnomada k
o‗zda tutilgan miqdorda jarima to‗laydi.