Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
2-
§. Tijorat banklari kredit portfelining sifat tahlili 
 
Kredit portfelini boshqarishda alohida olingan ssudalarning sifatini 
baholash mezonlarini ishlab chiqish va ularni baholash asosiy 
o‗rinni 
egallaydi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlarining rivojlanishi 
berilgan kreditlar sifatini baholash mezonlarining kengayishiga olib 
keldi. Jahon amaliyotida banklar tomonidan berilgan kreditlarning 
sifatini baholashning 10 xildan ortiq y
o‗nalishlari mavjud. Kreditning 
sifatini baholash kreditning maqsadi, uni t
o‗lash usuli, mijozning 
kreditga layoqatlilik darajasi, uning qaysi tarmoqqa taalluqli ekanligi va 
mulk shakli, mijozning bank bilan munosabatining xarakteri, bankning 
mijoz t
o‗g‗risida to‗liq axborotga ega ekanligi va uning yetarliligi 
darajasi, ssudalarning 
ta‘minlanganligi, hajmi va boshqa mezonlaga 
asoslanadi. 
Bank aktivlarining sifatini aniqlashga ularning kredit portfelini 
o‗rnatilgan me‘yorlar asosida tavsiflab chiqish orqali erishilishi mumkin. 
O‗zbekistonda 1996-yil iyulidan boshlab Markaziy bank tasdiqlagan 
me‘yorlarga asosan tijorat banklari aktivlarini tavsiflash va ssudalar 
b
o‗yicha yo‗qotishlarni qoplash uchun rezervlarni tashkil qilish amalga 
oshirilmoqda. 
Me‘yoriy hujjatlarga asoslanib banklar tomonidan 
berilgan kreditlar b
o‗yicha qarzlarning sifati, mijozning kreditga 
layoqatlilik k
o‗rsatkichlari, uning moliyaviy holati, kredit riskining 
darajasi, kelajakda kreditni qaytib berish imkoniyati, kreditning 
ta‘minlanganlik darajasi, kreditni to‗lash muddatidan necha kun 
o‗tganligi kabilarni inobatga olgan holda kreditlar guruhlarga 
tasniflanadi. Kreditlarni tasniflashdan asosiy maqsad qarz oluvchining 
t
o‗lay olish qobiliyatini hamda qarzning o‗z vaqtida qaytarilishi uchun 
pul oqimining holatini baholashdan iborat. 
Tijorat bankining kredit portfeli sifatiga baho berganda, qarz 
oluvchining quyidagi jihatlariga alohida 
e‘tibor berish lozim. Bular:
- tarmoq (iqtisodiyot sektori) tendensiyasi va istiqboli; 
- muayyan loyihaning texnik amalga oshiriluvi va iqtisodiy 
raqobatbardoshligi; 
- moliyaviy holati va kredit olishga qodirligi; 

---

416
G‗arb mamlakatlarining pul-kredit sohasida foiz stavkalari turli xil 
k
o‗rinishda ma‘lum qilingan. Bularga rasmiy foiz stavkalari, banklararo 
bozorda taklif etish stavkasi
, ―Praym-reyt‖ stavkalari, korxona va 
xususiy shaxslarga beriladigan, risk darajasi yuqoriroq b
o‗lgan ssudalar 
b
o‗yicha stavkalar kiradi. Ba‘zi davlatlarning Markaziy banklari 
tomonidan tijorat banklariga beriladigan kreditlar b
o‗yicha rasmiy foiz 
stavkalari 
o‗rnatiladi. Rasmiy yoki bazaviy foiz stavkaning ikki turi 
mavjud. Bu qimmatli qo
g‗ozlarni qayta hisobga olish rediskontlash yoki 
hisob stavkasi va qayta moliyalash stavkasidir. Odatda, qayta moliyalash 
stavkasi hisob stavkasidan yuqori b
o‗ladi. 
Chet el banklari amaliyotida tijorat banklarini qayta moliyalash 
Markaziy bank tomonidan vakillarni (trattalar) qayta hisobga olish y
o‗li 
bilan amalga oshiriladi, shuning uchun bu stavkalar hisob stavkalari 
nomini olgan. 
Yetakchi banklar birinchi darajali banklarni yevrovalyutada 
kreditlashda, ularda 
o‗z depozitlarini joylashtirib, kredit resurslarini 
taklif etishning (banklararo bozorda) stavkalaridan foydalanadilar. Bular 
bazaviy foiz stavkalar deb yuritiladi. 
Bunday stavkalarga LIBOR (LIBOR) 
– ―Banklararo kreditlar va 
depozitlar bozorida London taklif etish stavkasi
‖ misol bo‗la oladi. 
LIBOR
stavkalari bir necha eng rivojlangan mamlakatlar valyutalari 
b
o‗yicha va davrlar (1 hafta, 1, 2, 3, 6, 9 va 12 oy) bo‗yicha aniqlanadi. 
K
o‗pdan-ko‗p hollarda ―Libor stavkasi‖ terminida funt sterlingdagi 
depozitlar b
o‗yicha stavka tushuniladi. Har bir yirik tijorat banki har ish 
kunining ertalab soat 11:00 da mavjud holat b
o‗yicha pul bozori 
konyunkturasiga bo
g‗liq ravishda stavkani qayd etadi. Shuningdek, yana 
bazaviy (rasmiy) foiz stavkalarning PIBOR - Parij foiz stavkasi, NIBOR 
– Nyu-York foiz stavkasi, MIBOR – Moskva foiz stavkasi kabi turlari 
ham xalqaro amaliyotda keng q
o‗llaniladi. Eng ko‗p qo‗llaniladigan foiz 
stavka 
– bu LIBOR (LIBOR) bo‗lib u nafaqat xalqaro bozorlarda, balki
ba‘zi mamlakatlarning ichki bozorlarida ham qo‗llaniladi. Bazaviy foiz 
stavkalar jalb qilingan mabla
g‗larning real bahosi, bu sohadagi bank 
xarajatlari, ssudalar b
o‗yicha foyda normasi va risk mukofotidan kelib 
chiqib 
o‗rnatiladi. 
Tijorat banklari moliyaviy holati ijobiy b
o‗lgan, birinchi darajali 
qarz oluvchilarga kreditlarni berishda