Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

a‟minotsiz kredit — tijorat banklari lahzali likvidlilik 
koeffitsiyenti 
bo‗yicha Markaziy bank tomonidan belgilangan minimal 
talabdan past 
bo‗lgan yoki keyingi bank ish kunida past bo‗lishi 
kutilayotgan banklarga, ularning likvidligini 
qo‗llab-quvvatlash va 
to‗lovlarning uzluksizligini ta‘minlash maqsadida ajratiladigan - 
ta‘minot talab etilmaydigan kredit hisoblanadi. Bu jarayonda kredit 
munosabatlarining subyektlari sifatida Markaziy bank va tijorat banklari 
ishtirok etadi. Bunda Markaziy bank kreditor va Markaziy bankka 
ta‘minotsiz kredit olish yuzasidan murojaat qilgan bank - qarz oluvchi 
bank deb yurutiladi. 
Ta‘minotsiz kreditni olish masalasi Tijorat banki kengashi 
tomonidan 
ko‗rib chiqilishi lozim. Qarz oluvchi bank bank kengashini 
ta‘minotsiz kredit olish to‗g‗risida xabardor qilgandan so‗ng ta‘minotsiz 
kredit olish 
to‗g‗risida ariza bilan Markaziy bankka murojaat qiladi. 
Tijorat banki
ta‘minotsiz kredit olish to‗g‗risidagi arizaga qo‗shimcha 
ravishda quyidagi hujjatlarni ilova qilishi lozim: 
lahzali likvidlilik koeffitsiyenti 
bo‗yicha Markaziy bank 
tomonidan belgilangan minimal talabdan past ekanligi yoki keyingi bank 
ish kunida past 
bo‗lishi kutilayotganligi to‗g‗risidagi ma‘lumot; 
moliyaviy ahvoli, shu jumladan, likvidlilik holatini yaxshilash 
bo‗yicha aniq chora-tadbirlar rejasi. 
Qarz oluvchi bank moliyaviy ahvolini, likvidlilik holatini 
yaxshilash 
bo‗yicha chora-tadbirlar rejasi quyidagilarni o‗z ichiga olishi 
lozim: 
a) kredit portfelini 
sog‗lomlashtirish, xususan, avval berilgan 
kreditlarni (aktivlarni) 
o‗z vaqtida to‗liq undirilishini ta‘minlash va 
muammoli kreditlar (aktivlar) 
qoldig‗ini keskin qisqartirish borasidagi 
tadbirlar; 
b) 
aktivlar 
va 
passivlarning 
muddatlari 
o‗rtasidagi 
nomutanosiblikni keskin qisqartirish borasida 
ko‗riladigan qat‘iy 
choralar; 
d) bankning moliyaviy faoliyati xususiyatidan kelib chiqqan 
holda boshqa zarur chora-tadbirlar. 
Markaziy bank tomonidan 
ta‘minotsiz kredit ajratilishi uchun
qarz oluvchi bank quyidagi talablarga javob berishi lozim: 
43
va jismoniy shaxslarga kreditlar beradi hamda boshqa qator xizmatlarni 
k
o‗rsatadilar. 
Bank shunday korxonaki, unda xomashyo b
o‗lib depozit va boshqa 
pul q
o‗yilmalari hisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan ssudalar. Depozit 
va q
o‗yilmalar jalb qilingan qarz pul mablag‗lari, berilgan ssudalar esa 
joylashtirilgan mabla
g‗lar hisoblanadi. 
Jismoniy shaxslar va turli mulkchilik shaklidagi korxona, 
tashkilotlardan pul mabla
g‗larini jalb qilish uchun banklar qarzga jalb 
qilingan mabla
g‗larning muddati va hajmiga qarab ularga ma‘lum 
summani foizlar shaklida t
o‗lash kerak. Bo‗lmasa, mablag‗ qo‗yuvchilar 
yoki boshqa bankni tanlaydilar yoki pul saqlashning boshqa shakllariga 
o‗tadilar, masalan, oltin yoki valyuta sotib olish, boshqa moliyaviy 
vositachilar xizmatlaridan foydalanish v.b. Pul saqlash shaklini 
tanlashda mabla
g‗ qo‗yuvchini ikkita muhim omil - moliyaviy 
vositachilarning ishonchli ekanligi va daromad olish darajasi (qarzga 
t
o‗lanadigan foizlar) ko‗proq qiziqtiradi. 
Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab 
foiz shaklida t
o‗lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat bankla-
rining bozor munosabatlari subyektlari bilan aloqasi yanada kengayadi 
va chuqurlashadi. Bank bu holda barcha mabla
g‗lar harakatini boshqarib 
boradi. 
Bu ikki foiz stavkalari 
o‗rtasida farq - bank daromadining asosiy 
manbasi b
o‗lib, iqtisodiy adabiyotlarda u ―marja‖ nomi bilan yuritiladi. 
Shunday qilib, marja 
– jalb qilingan mablag‗lar uchun to‗lanadigan 
va joylashtirilgan kreditlar b
o‗yicha olinadigan foiz stavkalari 
o‗rtasidagi farqdir.
Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bo
g‗liq bo‗lib, pul 
mabla
g‗larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o‗tkazish bilan bog‗liq 
b
o‗lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar bilan bir qatorda pul 
mabla
g‗lari harakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari, 
investitsion fondlar, su
g‗urta kompaniyalari ham amalga oshiradilar. 
Biroq bankning moliyaviy risklarning subyekti sifatida yuqorida 
keltirilgan boshqa subyektlar faoliyatidan farq qiladigan ikkita 
o‗ziga