Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

Ks=D-Mz-Lz. 
Bu yerda: 
D 
– jalb qilingan mablag‗lar; 
Mz 
– majburiy zaxira miqdori; 
Lz 
– likvidlilikni ta‘minlash bo‗yicha zaxiralar. 
Likvidlilik va mabla
g‗lar barqarorligi bo‗yicha shartlarini hisobga 
olgan holda tijorat banklarining kredit salohiyatini 3-guruhga b
o‗lish 
mumkin: 
- barqaror mabla
g‗lar: 
a) banklarning 
o‗z kapitallari; 
b) muddatli depozitlar; 
d) boshqa banklardan olingan kreditlar. 
- 
o‗rta barqaror mablag‗lar: 
jami muddatsiz jam
g‗armalar; 
- barqaror bo‗lmagan mablag‗lar; 
Barqaror b
o‗lmagan mablag‗lar – banklarga vaqti-vaqti bilan 
(davriy) kelib tushadi.

---

160
b
o‗lgan strategik rejaga, bozorda raqobatdoshlik qobiliyatiga, yaxshi 
mahsulotni ishlab chiqarishga va 
o‗z mahsuloti bo‗yicha marketing 
rejasiga ega b
o‗ladi. Standart aktiv sifatiga kiritilgan kredit yaxshi 
ta‘minlangan, asosiy qarz summasining va foizlarining hech qanday 
qismi muddati 
o‗tgan yoki shartlari qayta ko‗rib chiqilmagan bo‗lishi 
lozim. Zarur hollarda 
ta‘minot turlari notarial jihatdan tasdiqlangan 
b
o‗lishi, tegishli mulk bitimini ro‗yxatdan o‗tkazish uchun belgilangan 
tartibda r
o‗yxatga olinishi, shu jumladan, tijorat bankining garov mol-
mulkiga doir huquqlari t
o‗g‗risidagi yozuv garov reestrida aks ettirilishi 
mumkin. Tijorat banki kredit qaytarilmagan holda cheklovlarsiz va erkin 
ravishda uni 
ta‘minot hisobidan undirib olishga haqli hisoblanadi. 
Tijorat banki zaxira kapitali tarkibida sifati 
«standart» deb 
tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) 
summasining bir foizi miqdorida sof foyda hisobidan standart aktivlarga 
zaxira shakllantiriladi. 
Qarzdorning moliyaviy holati barqaror b
o‗lsada, lekin faoliyatida 
ba‘zi bir salbiy holatlar yuzaga kelsa va u kamchiliklar bartaraf 
etilmasa, kredit olgan subyektning kreditni 
o‗z vaqtida to‗lashida shubha 
paydo b
o‗lganda aktivlar sifati «substandart» deb tasniflanadi. 
Shuningdek mijozning moliyaviy holatidan tashqari kredit 
ta‘minoti, 
kredit hujjatlarining t
o‗g‗ri rasmiylashtirilishi bo‗yicha shubhalarning 
b
o‗lishi ham kreditning «substandart» deb tasniflanishiga asos bo‗lishi 
mumkin. Sifati 
«substandart» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning 
qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 
o‗n foizi miqdorida 
maxsus zaxira shakllantirishi lozim. 
Agarda qarz oluvchining asosiy t
o‗lov manbalari qarz to‗lash uchun 
yetarli b
o‗lmasa; 
- 
ta‘minotga qo‗yilgan mulkni va qarz oluvchining boshqa asosiy 
vositalarini sotish, t
o‗lanishi lozim bo‗lgan qarzlarni uzaytirishlarni 
hisobga olgan holda q
o‗shimcha to‗lov manbalarini topish talab 
etiladigan b
o‗lsa; 
- qarz oluvchining joriy moliyaviy holatida muammolar b
o‗lsa, 
uning kelajakda rivojlanish tendensiya va istiqbollari nobarqaror b
o‗lsa 
hamda pul mabla
g‗lari majburiyatlarni qoplash uchun yetarli bo‗lmasa; 
- qarz oluvchining kapitali yetarli darajada b
o‗lmasa; 
- 
ta‘minot qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech 
b
o‗lmaganda asosiy qarzning to‗lanmagan summasiga teng bo‗lsa; 
145
depozitl
ar qatoriga kiritilishi bo‗yicha me‘zonlar qonun bilan belgilab 
qo‗yilgan. 
O‗z mablag‗lariga to‗langan aksioner kapital, foydadan 
shakllantirilgan turli fondlar, subordinar qarz kiradi. Tijorat banklarining 
o‗z mablag‗lari quyidagilarni o‗z ichiga oladi: 
• birinchi darajali yoki asosiy kapital. Bunga:oddiy aksiyalar, 
muddatsiz imtiyozli aksiyalar, taqsimlanmagan foyda, fondlar, emission 
daromad (muassis foydasi); 
• ikkinchi darajali kapital. Bunga: muddatsizidan tashqari imtiyozli 
aksiyalar, subordinar qarzning bir qismi, gibrid investitsiyalar( 
obligatsiyalar, konvertirlanadigan aksiyalar), qayta baholash rezervlari 
(xorijiy valyuta, garov va boshqalar), ehtimoliy yo‗qotishlar bo‗yicha 
zaxiralar. 
Tijorat banklari faoliyatida kapital va uning yetarli darajasiga ega 
bo‗lish muhim ahamiyatga ega
AQShning milliy qonunchiligiga asosan banklarda kapital yetarliligi 
3ta asosiy ko‗rsatkich orqali baholanadi.
a) 1- darajali kapital y
etarliligi bo‗yicha me‘yor min 4% bo‗lishi; 
b) 2-darajali kapital yetarliligi 
bo‗yicha me‘yor 4% bo‗lishi; 
c) kapital y
etarliligi bo‗yicha me‘yor- 8% bo‗lishi lozim. 
Kapitalning y
etarliligini hisoblashda Bazel qo‗mitasi talablaridan 
kelib chiqib bank aktivlari risk daradjasiga qarab 0%, 10%, 20%, 50%, 
100% ga bo‗linadi. Bunday bo‗linish ko‗pgina davlatlarning bank 
qonunchiligida o‗z ifodasini topgan.
AQShda aktivlar 4 guruhga tasniflanadi. 
1-guruh - 0% riskli aktivlar. Bularga:naqd pullar ( FRT va bank-
korrespondentlarning hisob raqamlari va boshqalarda bo‗lgan 
mablag‗lar) va AQSh hukumatining to‗g‗ridan-to‗g‗ri qarzlari; 
2-guruh 
– 20% riskli aktivlar. Bu guruhga AQSh hukumati 
tomonidan shartli kafolatlangan qarzlar; 
3-guruh 
– 50% riskli aktivlar, Bularga: oilaviy uy-joylar uchun 
garov asosida berilgan kreditlar, birinchi zakladnoy va oddiy zakladnoy 
bilan ta‘minlangan qimmatli qog‗ozlar, moliyalashtiriladigan loyihalar-
dan olinadigan daromadlar bilan ta‘minlangan obligatsiyalar; 
4-guruh 
– 100% riskli aktivlar. 1-3 guruhga kirmagan barcha 
boshqa aktivlar.
AQSh da firmalar va jismoniy shaxslarning pul resurslari 2 guruhga 
bo‗linadi: 
- joriy xarajatlarga sarflanadigan pul mablag‗lari; 

---

146
- rezervlar va jamg‗armalar, vaqtincha bo‗sh turgan mablag‗lar. 
Birinchi guruhga turli hisob-
kitoblar va to‗lovlar uchun oborotda 
bo‗lgan pul mablag‗lari kirsa, ikkinchi guruh tijorat banklari va nobank 
moliya institutlarining aktiv operatsiyalarini amalga oshirishning 
manbasi hisoblanadi.
AQShning qonunchiligiga asosan quyidagilar depozitlar deyiladi: 
- pul oborotidan ortgan, depozit tashkilotlarida turgan to‗lovlarga 
yo‗naltirilmaydigan pul qoldiqlari; 
- depozit tashkilotida bo‗lgan pul mablag‗lari 
- berilgan kreditlar bo‗yicha garovga olingan qimmatli qog‗ozlar; 
- AQSh hukumatining qimmatli qog‗ozlarini sotib olish uchun 
avans sifatida deponentlashtirilga
n mablag‗lar; 
- bank xizmatchisi tomonidan imzolangan, lekin to‗lanmagan 
veksel, chek, to‗lov topshiriqnomasi; 
- mizoj mablag‗lari hisobidan sotib olingan, lekin mijozga etib 
bormagan qimmatli qog‗ozlar; 
- kredit qoldiq, avans to‗lovlar va boshqalar. 
Depozitlar 
quyidagi belgilari bo‗yicha tasniflanadi: