Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

 
21-rasm. Kredit b
o„yicha foiz stavkasining shakllanish 
elementlari 
Kredit b
o‗yicha foiz stavkalar pul bozorida kreditga bo‗lgan talab 
va taklif asosida shakllanadi. Talab va taklifning darajasi kredit 
bahosining qimmat yoki arzon b
o‗lishiga asos bo‗lishi mumkin. Kredit 
bahosining asosini u b
o‗yicha o‗rnatilgan foiz stavka tashkil qiladi, lekin 
hamma vaqt ham kreditning foizi uning bahosini 
o‗zida ifoda qilmaydi. 
Kreditning bahosi kredit b
o‗yicha foiz stavkasidan tashqari turli 
komission t
o‗lovlar, ssuda hisob varaqlarini ochish, yuritish, kredit 
berish va t
o‗lash bilan bog‗liq boshqa to‗lovlarni o‗zida aks ettiradi. 
Ba‘zi davlatlarda kreditning bahosi kreditning to‗liq qiymati deb ham 
yuritiladi. 
Tijorat banklari 
o‗z foiz siyosati doirasida faoliyat olib borishi bilan 
birga 
ba‘zi bir omillar bank kreditlari bo‗yicha foiz stavkalarini 
o‗zgartirib turishni taqozo qilishi mumkin. Bu sohadagi tashqi 
omillarga:
Qarz oluvchi tomondan 
Kreditor tomondan 
407
mijozning moliyaviy holati, likvidliligi kreditga va t
o‗lovga 
layoqatliligi va boshqalarni inobatga olish lozim. 
Tijorat bankining kredit siyosati 
―baho-foyda-foiz‖ mexanizmiga 
tayanadi. Kreditga talabning oshib borishi ssuda kapitaliga b
o‗lgan talab 
va taklif 
o‗rtasidagi nisbatining o‗zgarishiga olib keladi, ssudalar 
b
o‗yicha foiz stavkalar oshadi. Bu, o‗z navbatida, kredilashning ko‗lami 
va hajmini k
o‗paytiradi, bank tomonidan qo‗shimcha kredit pullar 
muomalaga chiqariladi, bankning likvidlilik kvotasi kamayadi. Odatda, 
bank foiz stavkasining yuqori va past chegaralari belgilanadi. Kredit 
b
o‗yicha foiz stavkaning yuqori chegarasi bozor munosabatlari asosida 
talab va taklifdan kelib chiqib shakllanadi. Foiz stavkasining past 
chegarasi bankning mabla
g‗larni jalb qilish bilan bog‗liq xarajatlari va 
kredit tashkiloti faoliyatini olib borishga ketgan sarflardan kelib chiqib 
belgilanadi.
Tijorat banklarining resurslarni joylashtirish b
o‗yicha foiz 
siyosatining asosiy tamoyili 
– aktivlarning balanslashtirilgan tarkibi va 
joylashtirilgan resurslarning minimal darajadagi riskiga erishgan holda 
bankning maksimal daromad olishini 
ta‘minlashdan iborat bo‗lib, u 
quyidagi tamoyillarga tayanadi: 
- mabla
g‗larni joylashtirish yo‗nalishi, muddati, mijozning 
moliyaviy holati, likvidliligi, t
o‗lovga layoqati, ta‘minot darajasiga 
qarab foizlarni differensiatsiyalash; 
- bank operatsiyalarining (resurslarning real bahosidan kelib chiqib) 
rentabelligini 
ta‘minlash; 
- yuqori darajada likvidlilikga erishish va uni barqaror ushlash; 
- aktiv operatsiyalarga joylashtirilayotgan mijozlar mabla
g‗larining 
maksimal qayta kelishiga erishish tamoyillaridir.
Tijorat banklari foiz siyosatini amalga oshirishda foiz marjasini 
hisoblab boradi. Foiz marjasi foizli daromadlar va foizli xarajatlar 
o‗rtasidagi farqni tashkil etadi yoki bank tomonidan jalb qilingan 
resurslar uchun amalga oshirilgan t
o‗lovlar va joylashtirilgan 
mabla
g‗lardan olingan foizlar o‗rtasidagi farq foiz marjasi sifatida 
shakllanadi. Foiz marjasi bank b
o‗yicha umumiy hamda alohida olingan 
moddalar b
o‗yicha ham aniqlanishi mumkin. Foiz marjasining 
salmo
g‗ini aniqlash uchun foiz marjasi koeffitsiyenti qo‗llaniladi. Foiz 
marjasi koeffitsiyenti tijorat banki marjasining haqiqiy va yetarli b
o‗lgan 
miqdorini k
o‗rsatadi. Foiz marjasi miqdorining haqiqiy holati foiz