Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Jahon amaliyotida har bir mamlakatning Markaziy banki banklarning banki

«shubhali» deb tasniflanadi. Bunda yo‗qotishlar 
k
o‗rish ehtimoli yuqori bo‗lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud 
b
o‗lgan aktivlar sifati sharoit oydinlashguncha «umidsiz» deb 
tasniflanmaydi. 
Tijorat banki sifati 
«shubhali» deb tasniflangan aktivlar uchun 
ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining ellik foizi 
miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. 
Shartnomada 
belgilangan 
muddatda 
qaytarilmagan 
yoki 
qaytmasligidan dalolat beruvchi omillar yoki alomatlar mavjud b
o‗lgan 
hamda qaytmaydigan yoki qiymati juda pastligi tufayli hisobini balansda 
aktiv sifatida yuritilishi maqsadga muvofiq emas deb baholanadigan, 
aktivlarning undirilishi sud jarayonida b
o‗lgan; 
- qarzdor va lizing oluvchidan undirilgan, garovga q
o‗yilgan mol-
mulkka b
o‗lgan huquqlardan foydalanish yo‗li bilan tijorat banki 
tomonidan balansga qabul qilingan kundan boshlab uch oy muddatda 
sotilmagan va bank faoliyatini kengaytirish uchun sotib olingan binodan 
ikki yil mobaynida foydalanilmagan hamda bank faoliyati uchun ortiq 
foydalanilmay q
o‗yilgan paytdan boshlab bir yil mobaynida sotilmagan 
b
o‗lsa; 
- aktivlarning t
o‗lash muddati uzaytirilgan bo‗lsa; 

---

162
- asosiy qarz va foizlar b
o‗yicha 180 kundan ortiq kunga muddati 
o‗tgan qarzdorlik mavjud bo‗lsa, bunday aktivlar sifati «umidsiz» deb 
tasniflanadi. Tijorat banki tomonidan 
ta‘minotga olingan mulkni sotish 
orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish yoki uni qaytarish choralari 
q
o‗llanishi lozim. 
Tijorat banki sifati 
«umidsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun 
ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining yuz foizi 
miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim. Aktivlarning sifat 
darajasiga qarab shakllantirilgan zaxiralarning yetarliligi davriy ravishda 
kamida oyiga bir marotaba tahlil qilinishi, zarur hollarda, q
o‗shimcha 
zaxiralar yaratilishi lozim. 
Agar qarzdor bir nechta tijorat bankidan kredit olgan va ularning 
birida qaytarilishi lozim b
o‗lgan aktivlar sifati eng past toifada 
tasniflangan b
o‗lsa, boshqa tijorat banklari ham ushbu qarzdorga 
berilgan aktivlar sifatini mazkur toifada tasniflashlari lozim. Aktiv sifati 
«umidsiz» deb tasniflanishi bilan 3 ish kuni ichida uning hisobi 
balansdan tashqari moddalarda aks ettirilishi va tegishli maxsus zaxiralar 
kamaytirilishi lozim. Zararlar ular tan olingan davrda hisobdan 
chiqarilishi kerak. 
Quyida keltirilgan omillardan hech b
o‗lmaganda bittasi mavjud 
b
o‗lishi, Markaziy bank tomonidan muayyan aktivlar sifatini yanada 
salbiy tasniflash uchun asos b
o‗ladi: 
- tijorat banki kredit portfeli umumiy holatining yomonlashuvi; 
- tijorat bankida kreditlar berishga doir yetarli tahlil va 
tekshiruvlarning 
o‗zgarishi yoki mavjud emasligi; 
- tijorat banki shu tarmoq va sohaga berilgan kreditlar bo‗yicha 
amalda zararlar k
o‗rganligi; 
- yirik aktivlarning to‗planishi; 
- nomaqbul 
iqtisodiy 
y
o‗nalish va sharoitlar, xususan, 
qarzdorlarning bir yoki bir necha sanoat tarmoqlari yoki 
ma‘muriy-
hududiy birlikda katta miqdorda t
o‗planishi; 
- tijorat banki tomonidan taqdim etilgan hisobotni tahlil qilish yoki 
Markaziy bank tomonidan 
o‗tkazilgan inspeksiya tekshirishlari 
natijasida aniqlangan qarzdorning yoxud tijorat bankining moliyaviy 
ahvoliga taalluqli boshqa holatlar. 
Bunda Markaziy bank belgilangan miqdorda zaxiralarni qayta 
k
o‗rib chiqishni va (yoki) qo‗shimcha zaxiralar shakllantirishni talab 
qilishi mumkin. 
175
varlarini sotadilar va xizmatlar k
o‗rsatadilar. Tomonlar tijorat 
banklarining mijozlari b
o‗lganligi bois ular o‗rtasidagi iqtisodiy 
munosabatlarning hisob-kitoblari banklar tomonidan amalga oshiriladi. 
Bu jarayonlarda banklar mijozlari hisobidan zarur hollarda 
o‗z 
mabla
g‗lari (kreditlar berish) hisobidan hisob-kitob, valyuta 
operatsiyalarini amalga oshiradilar.
Banklar 
o‗z xalqaro operatsiyalarida turli davlatlarning xo‗jalik 
subyektlari korxona, tashkilotlari, moliyaviy muassasalari bilan pul 
mabla
g‗larini o‗tkazish va qabul qilish, xalqaro kreditlarni taqdim etish 
va olish, valyuta almashtirish, xalqaro qimmatli qo
g‗ozlarning savdo 
sotiqlari va boshqalar bilan shu
g‗ullanadilar. 
Bunday bank operatsiyalari murakkab deb hisoblanib, bank va bank 
xodimlaridan maxsus tayyorgarlikni talab etadi. 
O‗zbekiston 
Respublikasida tijorat banklari valyuta operatsiyalarni amalga oshirish 
uchun Markaziy bankdan valyuta operatsiyalarni olib borishga ruxsat 
beruvchi valyuta litsenziyasini olishi lozim. Litsenziya 
O‗zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining 
―Tijorat banklariga chet el 
valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun litsenziyalar berish 
tartibi
‖ asosan amalga oshiriladi. Litsenziya O‗zbekiston 
Respublikasining 
―Valyutani tartibga solish to‗g‗risida‖, ―O‗zbekiston 
Respublikasining Markaziy banki t
o‗g‗risida‖ hamda ―Ayrim faoliyat 
turlarini litsenziyalash t
o‗g‗risida‖gi qonunlariga muvofiq tijorat 
banklarining arizasiga k
o‗ra, ularning chet el valyutasida operatsiyalar 
o‗tkazishga tayyorligidan kelib chiqib beriladi. Tijorat banklarining 
litsenziya olish uchun topshirgan hujjatlariga (Ilova) asosan ularning 
valyuta operatsiyalarini 
o‗tkazishga tayyorgarlik darajasi O‗zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan talabnomalar 
asosida aniqlanadi. Bunda tijorat bankning faoliyati malakaviy (bank 
xodimlarining xalqaro iqtisodiy, valyuta, kredit, hisob-kitob va boshqa 
xalqaro moliyaviy munosatlar normalarini, xorijiy tillarni bilishi hamda 
tajribaga ega ekanligi va boshqa k
o‗nikmalar) va texnik talablar (bank 
texnik-texnologik va boshqa jihatlardan imkoniyati mavjudligi) jihatdan 
o
‗rganiladi. 
Valyuta operatsiyalarini 
o‗tkazishga ruxsat beruvchi litsenziya 
quyidagi maxsus shartlarga rioya etilgandagina beriladi: 
- 
tijorat banki tashkil etilgandan boshlab bir yildan ortiq muddat 
faoliyat k
o‗rsatgan bo‗lishi; 
- 
tijorat banki Markaziy bank tomonidan 
o‗rnatilgan barcha 
normativlarni bajarishi; 

---

174