James d. Gwartney

qolish kafolati. Sudyalar faqat «ishga layoqatsizlik» yoki «xizmat
vazifalariga noloyiq xatti-harakatlari uchun» lavozimlaridan butunlay yoki
vaqtinchalik ozod etilishi kerak. Shunday xatti-harakatlarga pora olish kabilar
kiradi.
iv. Sud majlisining ochiqligi. Jamoatchilik a'zolari sud jarayonida ishtirok etish
va sud qarorlari bilan tanishish huquqiga ega bo'lishlari lozim. Adolatli sud
jarayonini ta'minlash maqsadida ommaviy axborot vositalariga sud ishini
yoritishga maksimal darajada erkinlik berilishi kerak.
v. Qonunlarni ommaga yetkazish majburiyati. Hatto ijtimoiy faol fuqarolar
ham, agar mahalliy va xalqaro huquq doirasida siyosiy rahbarlar va
hokimiyat organlaridan qanday xatti-harakatlar talab qilinganidan xabardor
bo'lishmasa, unda ularni faoliyati (yoki faoliyatsizlik) uchun javobgarlikka
torta olmaydilar.

---

216
vi. Sudyalarni adolatli tanlash jarayoni. Sudyalarni tanlash «yetarlicha
tayyorgarlik va malakaga ega», «halol» va «iste'dodli» odamlar orasidan
xolis amalga oshirilishi kerak.
Oxirgi tamoyil sudyalarni tanlash jarayoni saylov yoki tayinlash orqali
amalga oshirilganigidan qat'iy nazar qo'llanilishi kerak. Darhaqiqat, sifatli sud qarori
qabul qilish bilan bog'liq murakkab talablarni va sudyalar siyosatga aralashmasligi
kerakligini hisobga olsak, sudyalarni bexabar bo'lgan saylovchilar tomonidan
tanlanishi ayniqsa muammoli bo'lishi mumkin.
d. Mustaqil markaziy bank
Demokratik tizimning kamchiliklaridan biri (garchi uning afzalliklari ko'proq
bo'lsada) shundan iboratki, saylov yilida raqobatga duch kelgan amaldagi
siyosatchilar qisqa muddatda foyda keltirib, lekin kelajakda salbiy oqibatlarga olib
keladigan qarorlarni qabul qilishlari mumkin. Agar soliqlar tegishli ravishda
ko'tarilmasa, ushbu qisqa muddatli maqsadlar davlat xarajatlarining oshib ketishiga
olib kelishi mumkin. Bunday ziddiyatga duch kelgan siyosatchilar xarajatlarini
«moliyalashtirish» uchun markaziy bankdan pul emissiyasini talab qilishga moyil
bo'ladilar. 2-bobning 5-elementida ko'rib chiqqanimizdek, pul emissiyasining haddan
tashqari oshishi yuqori inflyatsiya darajasiga yoki hatto giperinflyatsiyaga olib
keladi. Iqtisodiy nazariya va tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, inflyatsiya rag'batlarni
o'zgartirishi va noaniqlikni keltirib chiqarishi orqali kelajakni rejalashtirishni
murakkablashtirib, yillar davomida iqtisodiy o'sishni va aholi farovonligini
pasaytiradi. Markaziy bank siyosatchilarning tazyiqlaridan mustaqil bo'lganda
narxlar pastroq va barqaror hamda iqtisodiy o'sish sur'atlari yuqoriroq bo'ladi.
e. Mulk huquqlarini himoya qilish
XVII asr oxirlarida ijod qilgan faylasuf Jon Lok xususiy mulkka egalik qilish
va undan foydalanish huquqi «tabiiy huquq», «mulkni saqlash» esa «buyuk va eng
katta maqsad» bo'lib, bu vazifani bajarish uchun odamlar hukumatni tashkil etgan
deb ta'kidlagan edi. Deyarli barcha mamlakatlar konstitutsiyalarida mulkni himoya
qilish to'g'risida eslatib o'tilgan. Misol uchun:

---

217
i. Yevropa Ittifoqining Asosiy Huquqlar Xartiyasida shunday deyilgan: «Har
bir shaxs qonuniy yo'l orqali olingan mulkka egalik qilish, undan
foydalanish, tasarruf etish va vasiyat qilish huquqiga ega. Adolatli va o'z
vaqtida kompensatsiya to'lash sharti bilan jamoat manfaatlarini ko'zlagan va
qonunda nazarda tutilgan holatlardan tashqari, hech kim o'z mol-mulkidan
mahrum etilishi mumkin emas».
ii. Qo'shma Shtatlari Konstitutsiyasida keng ishlatiladigan ibora mavjud: «Hech
kim adolatli huquqiy jarayonsiz... yashash, erkinlik yoki mulkidan mahrum
etilmasligi kerak; xususiy mulk adolatli kompensatsiya to'lanmasdan davlat
foydasiga musodara qilinmasligi kerak».
iii. Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasida bundan ham aniqroq yozilgan:
«Xususiy mulk huquqi qonun bilan himoya qilinadi. Har kim ham yakka
tartibda, ham boshqalar bilan birgalikda mulkka egalik qilish, undan
foydalanish va tasarruf etish huquqiga ega. Hech kim sud qarorisiz mulkidan
mahrum qilinishi mumkin emas. Mulkni davlat ehtiyojlari uchun majburan
olib qo'yish faqat oldindan va adolatli kompensatsiya to'lash sharti bilan
amalga oshirilishi mumkin».
Afsuski, ushbu so'zlarning aksariyati, aytganlaridek, «ular yozilgan qog'oziga
arzimaydi». Davlatlar ko'pincha bunday himoya asoslariga putur yetkazadilar.
«Jamoat manfaatlari» yoki «adolatli kompensatsiya» kabi iboralar turlicha talqin
qilinadi. Garchi mulk egasi hech kimning huquqlarini poymol qilmagan bo'lsa ham,
davlat ko'pincha tovon to'lamasdan xususiy mulkni tortib olish uchun me'yoriy
qoidalardan foydalanadi. Agar qonun chiqaruvchi organ mulkni tortib olish «jamoat
manfaatlari uchun» deb hisoblasa yoki mulk egasining undan foydalanishi butunlay
istisno qilinmasa, sudlar xususiy mulkni tortib olishga odatda ruxsat berib kelgan.
Mulkni de-fakto olib qo'yish (ya'ni, mulk egasi o'zgarmagan holda uni mulkdan
foydalanishini cheklash), ayniqsa muammoli hisoblanadi. Masalan, agar me'yoriy
hujjatlar shaxsni sohil bo'yidagi uchastkasida qurilish ishlari olib borishini taqiqlasa,
unda mulkka «egalik» qilishdan ma'no nima?

---

218
Xulosa qilib aytganda, mulk huquqini qonunga yoki hatto konstitutsiyaga
yozib qo'yishning o'zi iqtisodiy o'sishni ta'minlash uchun yetarli emas. Bunday
huquqlar potentsial investorlar uchun ishonchli bo'lishi kerak. Iqtisodiy tadqiqotlar
shuni ko'rsatadiki, agar mulk huquqi himoyasi sudlar mustaqilligi hamda hokimiyat
tuzilmalarida yuqori darajadagi nazorat va muvozanat bilan birga amalga oshirilsa, u
iqtisodiy o'sishga ko'proq ta'sir ko'rsatadi.
f. So'z va matbuot erkinligi kafolati
Yuqorida muhokama qilinganidek, garchi davlat tuzilmasida nazorat va
muvozanatlar tizimining mavjudligi muhim bo'lsa-da, ularni tashqi monitoring bilan
to'ldirish kerak. Bu ayniqsa «korruptsiya til biriktiruvi» holatlariga taalluqli bo'lib,
unda pora beruvchi ham, pora oluvchi ham qonuniy javobgarlikka tortiladi. Bu esa
dalillarni to'plashni qiyinlashtiradi, chinki ishtirokchilarni hech qaysisi bir-biriga
xiyonat qilishga rag'bati bo'lmaydi. Garchi boshqa murakkab statistik testlar mavjud
bo'lsa ham, erkin matbuot va davlatning umumiy samaradorligi (va unga bo'g'liq
iqtisodiy yutuq) o'rtasidagi bog'liqlikni quyidagi oddiy chizmada aniq ko'rish
mumkin. Avtoritar davlatlarda jurnalistlarga tsenzura, hibsga olish va hatto o'lim
bilan tahdid solish holatlari ajablanarli emas.

---

219