James d. Gwartney

Rag'batlantirish tizimini bevosita va bilvosita
yaratish

---

313
Kerakli rag'batlar, mahbuslarni tashish misolidagi kabi, bevosita yo'l bilan yaratilishi
mumkin. Qilinishi kerak bo'lgan narsa sizga oldindan ma'lumligi bois, uni bajarish uchun
mukofot (masalan, naqd pul to'lovi) e'lon qilasiz. Afsuski, ko'pincha biz istagan hatti-
harakatlar qarama-qarshi bo'lgan maqsadlarni taroziga tortib ko'rishni taqoza etadi. Ushbu
hollarda bevosita rag'batlantirish tizimini yaratish haddan ziyod samarali bo'lishi mumkin,
chunki bu odamlarni ikkilamchi narsalarga e'tibor bermaslikka olib keladi.
Sobiq Sovet Ittifoqi rag'batlantirishni to'g'ridan-to'g'ri tatbiq etish ehtimoli bilan bog'liq
ziddiyatlarga to'la edi. Poyafzal ishlab chiqarish hajmini oshirishga qaratilgan rag'batlarga
javoban korxona rahbarlari poyafzal o'lchamlarini talabni e'tiborga olmagan holda ishlab
chiqarganlar. Bunday rag'batlantirish tizimi odamlarning xulqiga ta'sir etsada, u samarali
iqtisodiyot uchun zarur bo'lgan ijtimoiy hamkorlikning rivojlanishiga olib kelmadi.
Agar maqsad odamlarni hamkorlikka undash bo'lsa, istalgan natija rag'batlantirishni
bevosita joriy qilish yo'li bilan kamdan-kam hollarda amalga oshadi. Aksincha,
rag'batlantirishni ijtimoiy munosabatlar ta'sirida paydo bo'lishiga olib keladigan umumiy
qoidalar to'plami orqali bilvosita joriy qilish kerak.
Yo'l harakati hamkorlikka undovchi umumiy qoidalarning ahamiyatini namoyish qiladi.
Tirbandlik vaqtida yo'l harakatining murakkabligidan qat'i nazar transport oqimi beixtiyor
vujudga keluvchi ijtimoiy hamkorlikni aks ettiradi. Ushbu hamkorliksiz yirik shaharlardagi o'n
minglab yo'lovchilar umidsiz yo'l harakati tirbandligida ushlanib qolgan bo'lar edi.
Haydovchilarni bunday samarali hamkorlikka olib keluvchi asosiy qoidalar oddiy: (1)
yo'lning o'ng tomonidan harakatlanish; (2) yashil chiroqda harakatlanish, sariq chiroqda
tezlikni oshirish yoki to'xtashga tayyorlanish va qizil chiroqda to'xtash; (3) tezlikni cheklangan
tezlik darajasidan soatiga 10 mildan oshirmaslik hamda (4) masofani saqlash. Ushbu qoidalar
manzilimizga xavf-xatarsiz va qulay yetishga bo'lgan istagimizni barchaning manfaatiga
xizmat qiluvchi qulay xulq namunasiga aylantiradi
(2)
.
Qoidalar to'plami qanday qilib shaxsiy rag'batlantiruvchi omillarni ijtimoiy
hamkorlikka chorlash uchun muhit yaratishiga bozor iqtisodiyoti eng yaxshi misoldir. Bozor
iqtisodiyoti rag'bat omillarini bevosita yaratmaydi. Haqiqatan ham, bozorlar tub ma'noda
umuman rag'bat yaratmaydi. Eng muhim rag'batlar shaxslarning sub'ektiv istaklaridan kelib
chiqadi: sevgi topish rag'bati, hurmat qozonish, dunyoni yaxshiroq joyga aylantirish, oilasini

---

314
ta'minlash kabilar. Bozor insonlarga o'z istaklarini boshqalarga bildirishi uchun imkon
beruvchi turli rag'bat omillarini uyg'unlantiruvchi xulqiy qoidalardan iborat. Bozorning
rag'batlantiruvchi omillari sifatida tanilgan narx, foyda va zararlar insonlarning o'zaro
munosabatlari natijasida vujudga kelgan. Faqatgina bozorlar orqali bildirish mumkin bo'lgan
ushbu rag'batlar ijtimoiy hamkorlikka olib keladigan ma'lumotga ega.