James d. Gwartney

O'qish uchun:
Yalpi ichki mahsulot - U nima va u qanday o'lchanadi?
Keling, e'tiborni endi 1820-yildan keyingi voqealarga qarataylik. Oxirgi ikki yuz yil
davomida iqtisod gurkirab, juda tez o'sdi. 2003-yilga kelib jahon jon boshi daromadi 1820-
yildagi miqdordan o'n baravar oshib, 6 516 dollaga yetdi. G'arb davlatlarida esa jon boshiga
daromad 2003-yilda 23 710 dollarga yetib, 1820-yildagi miqdorning deyarli yigirma baravarini
tashkil qiladi. Shunday qilib, asrlar davomida daromadlar yashash uchun zarur bo'lgan minimal
miqdoriga teng yoki yaqin miqdorda saqlanib turgan, lekin oxirgi ikki yuz yil ichida aholi jon
boshi real daromadi jadal o'sdi.

---

69
5-chizma: Jon boshiga YIM (1990-yil AQSH dollarida)
$25,000
$15,000
$10,000
$5,000
$0
$20,000
1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2003
Yil
G'arbiy mamlakatlarda jon boshiga YIM
Jahonda jon boshiga YIM
1820: $667
1820: $1,202
2003: $6,516
2003: $23,710
Manba: Angus Maddison, Contours of the World Economy, 1–2030 AD: Essays in Macro-Economic History (Oxford:
Oxford University Press, 2007).
Umr davomiyligi ham shunga o'xshah tarzda o'zgargan. 1000 va 1820-yillar oralig'ida
dunyodagi umr davomiyligi 24 yildan 26 yilgacha o'sgan bo'lsa, 1900-yilda u 31 yilga yetdi va
2003-yilga kelib esa u 64 yilgacha keskin ko'tarildi. G'arb mamlakatlarida 1000 va 1820-yillar
oralig'ida umr davomiyligi 24 yildan 36 yilgacha o'sgan bo'lsa, 2003-yilga kelib bu ko'rsatkich
76 yilni tashkil qildi.

---

70
Tarixdan ma'lumki, iqtisodiy o'sish o'z-o'zidan amalga oshmaydi. Nima uchun ba'zi
mamlakatlar rivojlanib yuqori daromadlar darajasiga ega bo'lib, boshqalari esa turg'un qoladi?
Qanday institutlar va siyosatlar iqtisodiy o'sishni va yuqori turmush standartlarini
rag'batlantiradi? Ushbu bo'lim shu kabi muhim savollarni tahlil qiladi
(18)
.
Muhokamaga o'tishdan oldin, YIMni o'lchashda, ayniqsa post-kommunistik
mamlakatlarga nisbatan qo'llaganda, quyidagilarni yodda tutish lozim. YIM «ishlab
chiqarilgan tovar va xizmatlarning yakuniy qiymati» degan oddiy izohining tagida murakkab
masalalar mavjud. Erkin bozorda savdo qilinadigan buyumning qiymatini aniqlash oson.
Ammo narx nazorati ostida bo'lgan buyumnikichi? U odamlar aslida to'lagan narxlarda
baholanishi kerakmi yoki ular erkin bozor sharoitlarida to'lashi mumkin bo'lgan narxlardami?
Navbatda turgan vaqtning qiymati hisobga olinishi kerakmi? Sotilmaydigan mahsulotchi? Agar
askarlar xizmatga chaqirilsa, ularning mehnati qanday baholanishi keark? Davlat statistika
organlari norasmiy (xufyona yoki qora) bozorda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini qanchalik
aniq hisoblay oladilar? Agar men uyda pitstsa pishirsam, pishloqning qiymati inobatga olinadi,
ammo mening oshxonada sarflagan vaqtim hisobdan chetga qoladi. Biroq, agar men pitstsani
restorandan sotib olsam, ish kuchi qiymati YIMga qo'shib hisoblanadi. Agar meni oshpazdek
mohir deb tasavvur qilsak, ikkala pitstsa ham aynan bir xil.
YIMni hisoblashdagi qiyinchiliklar va shunga bog'liq narx o'zgarishlari kommunizm
inqirozidan keyingi yillarni tushunishda muammo tug'diradi. Rasmiy hisobotlarga ko'ra,
mahsulot hajmi keskin kamaygan, ammo bu fuqarolarning haqiqiy tajribasiga mos
kelmaydi
(19)
.

---

71