James d. Gwartney

Huquq tizimi
Xususiy mulk tizimi moddiy boyliklar dunyosida odamlarni o'z faoliyatlari
uchun javobgar qiladi. Shu sababli ushbu tizim odamlarning o'z faoliyatlari
oqibatlariga javobgar bo'lishini ta'minlaydi. Mulk to'siqlar bilan himoyalanadi,
biroq u o'z hatti-harakatlarimizning oqibatlarini aks ettirish uchun bizni
oynalar bilan ham qurshab oladi
(20)
.
— Tom Betell, iqtisodchi-jurnalist
ELEMENT 2.1
Huquq tizimi iqtisodiy taraqqiyotning poydevori bo'lib, u xususiy mulkni himoya qiladi va
shartnomalarning xolis ijrosini ta'minlaydi.

---

72
Huquq tizimi xususiy mulkni himoya qilish va shartnomalarning ijrosini ta'minlash uchun
poydevor yaratadi. 1-bob 4-elementda ko'rib chiqqanimizdek, savdo tovarni uni ko'proq
qadrlagan odamlar tomon yo'naltiradi va ixtisoslashish hamda keng-ko'lamli ishlab chiqarish
usullari natijasida mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish imkoniyatini yaratadi. Savdo
bilan bog'liq noaniqliklarni kamaytirish uchun huquq tizimi bitim va shartnomalarning xolis
ijrosini ta'minlashi shart. Bu ayirboshlash hajmini hamda savdo manfaatlarini oshiradi va shu
orqali iqtisodiy taraqqiyotga ko'maklashadi.
Savdo manfaatlarini qo'lga kiritish uchun aniq va majburiy xususiy mulk huquqlari
juda muhimdir. Mulk bu keng tushuncha bo'lib, u ish kuchi mehnati hamda binolar va yer kabi
jismoniy aktivlarga egalik qilishni o'z ichiga oladi. Xususiy mulkka egalik qilish uch qismdan
iborat: (1) eksklyuziv foydalanish huquqi; (2) mulk egasi ruxsatisiz mulkdan foydalanish yoki
uni suiste'mol qilishga urinmoqchi bo'lgan mulk tajovuzkorlariga qarshi huquqiy himoya; (3)
boshqalarga o'tkazish (sotish yoki hadya qilish) huquqi.
Video:
Eusebioning orzu qilgan mulk huquqlari
Xususiy mulk egalari o'z mulklaridan qanday foydalanishni o'zlari hal qiladilar, lekin
ular ham o'z faoliyatlariga mas'uldirlar. Agar odamlar o'z mol-mulkidan foydalanganda
boshqalarning xususiy mulk huquqiga tajovuz qilsa yoki uni buzsa, ularga nisbatan ham o'z
shaxsiy mulklarini himoya qiluvchi ayni huquq normalari amal qiladi. Masalan, xususiy mulk
huquqi
(?)
avtomobilingizning oldi oynasini bolg'am bilan sindirishimni taqiqlaydi, chunki
bunda men sizning mashinangizga bo'lgan mulk huquqingizni buzgan bo'lardim.
Avtomobilingizga bo'lgan mulk huquqingiz ruxsatingizsiz undan men va boshqalar
foydalanishini (yoki foydalanishni suiste'mol qilishini) taqiqlaydi. Xuddi shu tarzda
bolg'acham va boshqa narsalarga bo'lgan mulk huquqim siz va boshqalarning ulardan mening
ruxsatimzsiz foydalanishini taqiqlaydi.
Xususiy mulkning muhim xususiyati undan kelib chiqadigan rag'batlardir. Aniq va
amaliy kuchga ega xususiy mulk huquqi hamroh bo'lgan rag'batlarning iqtisodiy o'sish va

---

73
taraqqiyotni ko'maklashishiga to'rtta asosiy sabab bor.
Birinchidan, xususiy mulk odamlarga o'zlari egalik qilgan narsalarni saqlash va himoya
qilishga kuchli rag'bat yaratadi. Agar xususiy mulk egalari o'z mulklarini asramasalar, yoki
ulardan nomutanosib foydalanishga yoki ularga zarar yetishiga yo'l qo'ysalar, unda ular
mulklarining qiymati kamayishi kabi oqibatlarga o'zlari mas'uldirlar. Masalan, agar shaxsiy
avtomobilga egalik qilsangiz, uning moyini almashtirishga, mashinani muntazam ravishda
texnik ko'rikdan o'tkazib turishga va uning salonini yaxshi saqlashga sizda kuchli rag'bat
bo'ladi. Nega shunday? Agar bularga amal qilmasangiz, mashinaning siz va bo'lajak mijozlar
uchun qiymati tushib ketadi. Agar mashina yaxshi holatda saqlansa, uning siz va sizdan sotib
olmoqchi bo'lgan boshqalar uchun qiymati yuqori bo'ladi. Bozor narxi mulk egasining
g'amxo'rlik darajasini aks ettiradi. Mulkni yaxshi asrash taqdirlanadi, yomon asrash esa
mulkning qiymati pasayishi orqali jazolanadi.
Aksincha, agar mulk boshqalarga tegishli (masalan, davlat yoki bir guruh odamlarning
umumiy mulki - sotsialistik davlatlarda bu «halq mulki» deb nomlangan) bo'lsa, har bir
foydalanuvchining mulkni asrashga bo'lgan rag'bati susayadi. Misol uchun, agar uy-joy davlat
tasarrufida bo'lsa, hech qaysi shaxsiy mulk egasi yoki kichik guruhdan iborat mulk egalarida
mulkni saqlash uchun moliyaviy rag'bat mavjud emas, chunki mulkning qiymati pasayishi
bilan bog'liq xarajatlar ularning zimmasiga tushmaydi yoki mulkni obodonlashtirishdan ularga
naf tegmaydi. Shu sababli xususiy mulk tasarrufidagi uy-joylarga nisbatan davlatga tegishli uy-
joylar tez-tez puturdan ketadi va qoniqarsiz holda saqlanadi. Bu bozorlari narx signallarini
beruvchi kapitalistik mamlakatlarga va bunday signallar mavjud bo'lmagan sotsialistik
mamlakatlarga ham birdek tegishli. Hatto boshqa xususiy mulk bozorlari ishlab turgan holda
ham, mulklarni asrab-saqlash va ta'mirlash bo'yicha e'tiborning sustligi davlat tasarrufidagi
mulklarga bo'lgan rag'batning zaifligini aks etadi. Ushbu muammo sovet dagridagi mashur
maqolda ifoda etilgan: «Hamma egalik qilgan narsaning egasi yo'q».
Muammolar 
xususiy 
mulk 
egaligi 
yo'qligidan 
emas, 
balki 
mulkdan
foydalanuvchilarning manfaatlari bilan mulkni suiste'mol qilish xarajatlari zimmasiga
tushadigan guruh yoki shaxs manfaati o'rtasidagi ziddiyatlaridan kelib chiqadi. Mulkdan
foydalanuvchi aslida uning egasi bo'lmagan ijara bozorida ham shunga o'xshash muammolar
sodir bo'ladi. Shu sababli ijara shartnomalarida mulkdan foydalanish bo'yicha ijozat berilgan

---

74
va cheklangan shartlari ko'pincha batafsil ko'rsatiladi. O'tish davridan oldin Sharqiy Evropada
buzuq liftlar, kuygan lampalar va iflos zinapoyalar ortida hashamatli kvartiralarning
joylashgani odatiy holat bo'lgan, chunki odamlar e'tiborini ommaviy emas, balki xususiy
joylarga qaratgan. Otish davrining boshlarida uylarga egalik huquqini berish katta muammoga
aylandi. Kvartiralar xususiy mulkka aylanishi kerakligi ayon edi, ammo kimning mulkiga?
Yaqinda qurilgan kvartiralar uchun buning yechimi oson edi - istiqomat qiluvchilarga berish
(yoki sotish) kerak. Biroq kommunistlar davlat tepasiga kelganida egalaridan tortib olingan
eski binolarni nima qilish kerak? Egalik huquqini kvartirada istiqomat qiluvchilargami yoki
mulki «o'g'irlangan» odamlarga berish kerakmi? Chexlarning bunga yechimi quyidagicha edi:
mulk sobiq egalariga qaytariladi, lekin istiqomat qiluvchilar belgilangan ijara to'lovlari orqali
joyida qolaveradilar. Bunday yechim muammolarga olib keldi, chunki egalar mulkini ta'mirlab
turish uchun undan yetarlicha daromad olmas edilar va uylarini bozor narxida sota
olmasliklaridan norozi edilar.