Жаћон иќтисодиёти ва дипломатия университети

Birinchidan, chetga chiqariladigan xom ashyo bilan oziq-ovqatlar miqdori nisbatan 
kamayganidan so‘ng quyidagi holatlar ro‘y berdi:
- Eksportdagi xilma-xillik (marketingning bir turi) va xom ashyo bo‘yicha 
ixtisoslashishga qisman qaytish; 
- neft eksportchilari erishgan yutuqlar natijasida konyukturada xomashyo ishlab 
chiqaruvchilar foydasiga bo‘lgan o‘zgarishlar barqaror va OPEKka o‘xshash xalqaro xom ashyo 
eksportchilari tashkilotlari buning garovidir, degan umidlar paydo bo‘ldi. 
Ikkinchidan, quyidagilar hisobiga sanoatlashtirish jarayoni boshlandi: 
- Import o‘rnini bosadigan sanoatni rivojlantirish;
- xalqaro kapitalistik xo‘jalik markazlaridagi ko‘p mehnat talab qiluvchi ishlab 
chiqarishlar shu mamlakatlarga olib o‘tildiki, bu narsa ko‘p hollarda arzon ishchi kuchi va h.k. 
afzalliklarga ega bo‘lgan eksport sanoatini yuzaga keltirdi. 
Buning natijasida jahon bozorida yangi industrial mamlakatlarning yangi avlodlari 
faoliyat ko‘rsata boshladi.
Uchiichidan, yuqori darajada rivojlangan va neft qazib chiqaruvchi mamlakatlarning 
ishchi kuchi yetishmaydigan mintaqalariga oshkora, yashirincha ravishda past malakali ishchi 
kuchlarining ko‘p eksport qilinishi "uchinchi dunyo" mamlakatlarida ishsizlik, to‘lov balansidagi 
taqchillik singari qator muammolarni hal etishda ma’lum darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.
Turtinchidan, dastlab davlat yordami, imtiyozli kreditlar shaklida, 70-yillardan boshlab 
esa qarz shaklida tobora ko‘proq chetdan kelib turgan mablag‘lar vaziyatga muhim darajada 
ta’sir qildi. Chetdan kelib turgan bu mablag‘lar ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda 
jamg‘armaning muhim qismini moliyalash, o‘sib borayotgan iste’molga pul ajratish imkonini 
berdi. 
3. Biroq, 80-yillarda ancha umidbaxsh bo‘lib tuyulgan bu vaziyat inqirozga yuz tuta 
boshladi. Umumjahon iqtisodiga ta’sir ko‘rsatgan tub o‘zgarishlar natijasida o‘sish sur’atlari 
keskin kamayib ketdi (1980-1986 yillarda 15%gacha). 
Xom ashyo yetishtirishdagi ixtisoslashuv ojiz qalqon bo‘lib chiqdi, "antikartellar"ga 
bo‘lgan ishonch barbod bo‘ldi. Yetakchi kapitalistik davlatlarning iqtisodiyoti neft bilan bog‘liq 
bo‘lgan, shunga o‘xshash boshqa tangliklar paytida yuqori darajada omilkorlik ko‘rsatdi.
Ana shu parokandaliklar iqtisodiy taraqqiyotda energetikani tejash bosqichiga o‘tish jarayonini 
tezlashtirdi.
"Uchinchi dunyo" mamlakatlarining qayd etilgan tanglikdan aldingi taraqqiyot tajribasi 
xulosasi:
- Xom ashyo sohasidagi ixtisoslashuv o‘zining harakatlantiruvchi iqtisodiy vazifalarini 
faqat vaqtincha va qisman, shunda ham kichik va tabiiy boyliklari serob bo‘lgan mamla-
katlardagina samarali bo‘lishi mumkin; 
- markazlardagi ishlab chiqarishlarni ko‘chirib kelish jarayoni iqtisodiy-ijtimoiy 
sabablarga ko‘ra obyektiv ravishda cheklangan bo‘ladi, rivojlanayotgan mamlakatlarning sanoat 
eksporti esa qo‘shimcha soliqlar va boshqa to‘sikdardan ko‘ra ko‘proq boshqa jihatlar: jumladan, 
rivojlangan mamlakatlarda mahsulot ishlab chiqarishda ma’dan ishlatish kamayganligi, 
to‘qimachilik, yengil sanoatning boshqa tarmoqlari robotlashtirilganligi oqibatida talab ozayib 
borayotganligi yoki ular G‘arbdagi bozor o‘lchovlariga javob bermayotganligi sababli (sifati, 
yetkazib berish shartlari va aniq muddatlari, tannarxi nuqtai nazaridan) kasod bo‘layotganligi 
oqibatida tobora qiyinlashib bordi; 
- qarzdorlik vaziyati keskin yomonlashdi.
Bu ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda jamg‘arma miqdorining kamayishiga, 
sanoatni yangi texnika bilan qurollantirishdagi qiyinchiliklarga, aholining eng qashshoq 
qatlamlari iste’molini davlat tomonidan moliyalash imkoniyatlarining cheklanishiga, umuman, 

---

iqtisodiy vaziyatning yomonlashuviga olib keldi.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi moliyaviy mablag‘larning chetdan kelishidan ko‘ra, 
chetga chiqishi ko‘paydi. Juda katta miqdordagi qarzlar (1 trln., 300 mln dollardan ko‘proq) 
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiga yomon ta’sir qildi. 
Xomashyo va tayyor sanoat mahsulotlarini eksport qiluvchi mamlakatlar uchun 80-
yillardagi konyunktura o‘zgarishlaridan kelib chiqadigan asosiy saboq, jahon mehnat 
taqsimotidagi ishtiroki tufayli yuzaga keluvchi ustunliklardan, arzon ishchi kuchi va xom ashyo 
bilan bog‘liq bo‘lgan hamda o‘z iqtisodini doimo qayta qurish zaruriyatidan xalos etadigan 
ustunliklardan uzoq vaqtgacha bemalol foydalanishga imkon beruvchi qulayliklar jahon 
xo‘jaligida yo‘qolib boryapti.
Boshqacha qilib aytganda, "uchinchi dunyo" mamlakatlarining ko‘pchiligi uchun 
(aksariyati uchun esa kelajakda) davr shuni taqozo etadi: xo‘jalikning loaqal ayrim sohalarini 
jahon ishlab chiqarish jarayoniga tutashtirish jahon andozalariga javob beradigan samarador 
ishlab chiqarishlarni yuzaga keltirish, jahon mehnat taqsimotida qatnashuvning samarali 
harakatchan shakllarini izlab topish. Bu yo‘l hozir amalda mavjud bo‘lgan jahon bozorlaridagi 
raqobatchilarni shunchaki siqib chiqarishnigina emas, balki, bundan tashqari xizmat bozorlarini 
ham yuzaga keltirishda qatnashuvni nazarda tutadi.