Jiniyaz atı

Miywe hám tuqımlardıń tarqalıwı, beyimlesiwi hám áhmiyeti

Tuqimli miyweler
Tuqimli miywelerge erik, shaptalı, olxuri, shıye, shiye kiredi. Tuqimli miyweler qabirshaqtan, shireli etten ishinde tuqimnan ibarat boladı. Tuqimli miywelerdi tutınıw dárejesinde pıskennen keyin terip alıw kerek, sebebi olar terekten úzilgennen keyin pisip jetilmeydi. Toliq pisip jetilgen tuqimli miyweler uzaq, jaylarǵa tasıwǵa jaramaydı. Bul miywelerden xaliq xojaliginda paydalaniladi hám olardan murabba, sherbetler tayarlanadı. Olardı quritip ta jaqsı ónim alıw múmkin.
Erik Erik tiykarınan Oraylıq Aziyada, Kavkazda, Moldaviya hám Ukrainada egiledi. Respublikamızda xam erik eń kop tarkalgan tuqimli miywelerden biri esaplanadi.
Eriktin pisip jetilgenligenin mıywe qabirshaqinin sari renge kiriwinnen bilse boladı. Erik quramında olardıń o’siw orinlari, sharayatları hám pomologik sortlarına qarap elementlar mug’dari tomendegishe boladı (%): suw — 83—87, qant — 4, 5— 23, 0, 1 kislotalar — 0, 2—2, 5, pektin elementları — 0, 4— 1, 2. Eriklardagi tiykarǵı vitamin askorbin kislotası (S vitamini) hám karotin esaplanadi. O’zbekistanda jetistiriletuǵın eriklarning biologiyalıq onimdarligin aniqlaw boyınsha alıp barılǵan ilimiy-tadkikot jumısları nátiyjeleri sonı korsetedi, erikning jergilikli sortlarında (Kursodik, Arzami, Subxoni) S vitaminning mug’dari 20—28 mg % ni, karotin mug’dari bolsa 1, 2—3, 5 mg % ni tashkil etar eken.
Bul ko’rsetkishlar Krim, Moldaviyada jetistirilgen eriklar boyinsha ilimiy ádebiyatlarda keltirilgen maǵlıwmatlardan anaǵurlım joqari bolıp tabıladı. Bul bolsa Respublikamizning issik, klimat sharayatı erik miyweleriniń ko’birek qant, pektin elementları hám vitaminlarni tuplashish tiykarǵı faktor ekenliginen dárek beredi. Erik sortları qaysi tarawda isletiliwine qarap konservabop hám quritiladigan sortlarǵa bolinedi. konservabop túrlerdiń mıywesi iri, ran­gi ochik shıraylı, eti shireli, da’mi yaqimli boladı. Bul sortlarǵa kuyidagilar kiredi: Arzami, Axrori, Samarqant maxtobisi, Ruxi-Djuvanon, Kesh pishar, Shalax, Sortruz.
Quritiladigan erik sortlarınıń eti tıǵız, sarik reńli, quramında qant kop hám kislota kem boladı. Bularǵa tiykarınan kuyidagi Urta Aziya sortları kiredi: Subxani, Mirsandjali, Xurmai, Isfarak, Qaysi, Kursodik, Babası, Zarafshon keshkisi, Kondak hám basqa bolıp tabıladı.
Eriklarning sapası GOST 21832—76 nomerli stan­dart talabına juwap beriwi kerek Bul standart talabı boyinsha erik miyweleri eki tavar sortına bolinedi: 1-túr hám 2-túr.Birinshi tavar sortına kirgizetuǵın miyweler forması hám reńi boyinsha naǵız ózi pomologik sortqa tán, miyweler baldaqli yamasa baldaqsiz, qabirshaqlogi ziyanlanbaǵan, pıskenlik dárejesi birdey, lekin gura emes hám pishib utib ketpegen bulishi kerek Eń úlken kúndelang kesiminiń diametri 25 mm den kem bulmasligi kerek Ekinshi tavar sortına kirgizetuǵın miywelerde bolsa olardıń forması sol sorttan bir az fark etiwi, pıskenlik dárejesi xam xar qıylı bulishiga yul kuyiladi. Usınıń menen bir katorda miyweler ulchami boyinsha normalanmaydi.
Shıye. Shıye mıywesi xul tárzde tutınıw kilinadi hám odan túrme-túr konservalanǵan ónimler ish­lab chikarish múmkin. Sonıń menen birge, shıyeni quritip xam jaqsı ónimler alıw múmkin.
O’zbekistanda jetistiriletuǵın shıyelar quramında qant mug’dari 8—17, kislotalar 0, 9—2, 8, oshlovchi elementlar 0, 16—0, 36 protsentti shólkemlestiriwi aniklangan.
Shıyediń Respublikamızda eń kop tarkalgan sort­lariga Angliya erte pishar, Lotovaya, Mayskaya, Samar­qant, Podbelskaya, Kora shpanka sıyaqlı sortların ki­ritish múmkin.
Shıyelar GOST 21921—76 talabı boyinsha 1- hám 2-tavar sortlarına bolinedi. Olardıń sapasın baxrlashda forması reńi, pisip jetilgenlik dárejesi, eń úlken kúndelang kesiminiń diametri sıyaqlı ko’rsetkishlari áhmiyetli esaplanadi.
Subtropik hám tropik miyweler. Subtropik miywelerge citruslar (apelsin, manda­rin, limon, greyfrut), ánar, xurma, ánjir hám basqalar kiredi. Tropik miywelerge bolsa tropik mámleketlerde jetistiriletuǵın banan, ananas hám mangolar ki­radi.
Citrus miyweleri tiykarınan Kavkazning Kora teńizi soxillarida, Gruziya, Ozarboyjon mámleketlerinde jetistiriledi. Keyingi jıllarda Tadjikistan Respublikasınıń vaxsh voxasida xam koplab xrsil jetistirilmaqda, Biziń Respublikamızda bolsa limon issiQuonalarda jetistirilib, payda olinmaqda.
Citrus miyweleri qalin tıǵız qabirshaqdan, bulaklarga bulingan etten hám urugdan ibarat esaplanadi. Citrus miyweleriniń qabirshaqlogida etine salıstırǵanda 3—4 teńdey kop S vitamini, kop mikdorda jele payda kdlish ózgeshelikine iye bolgan pektin elementları, efir mayları hám glikozidlarning derlik xammasi tuplangan boladı.
Citrus miyweleri xul mıywe xrlida tutınıw kilinadi hám olardan murabba, sherbet, jele hám sukatlar islep chikarish múmkin. Citrus miyweleri transport quralları menen tasıwǵa sabırlı hám olar jaqsı saklanadi.

Ánar. O’zbekistanda subtropik mıywe boglarining kariyb 80% ga yakinini anorzorlar quraydı. Ánar biziń Respublikamızdan tashkari Ozarboyjon, Gru­ziya, Turkmenistan hám Tadjikistan mámleketlerinde xam jetistiriledi. Ánar tiykarınan sentyabr-aqtyabr aylarından tula pisip jetilgennen keyin uziladi.

Anorning mıywesi iri (diametri 12 sm ge shekem ), sharsimon, qabirshaqi aqish (aqqabirshaq) yamasa kizgish (kizil qabirshaq boladı ). Ishinde mıywe bólmelerge bulingan, bólmelerde da’mi qıshqıltım-mazalı, reńi kizil yamasa aqshıl qızǵılt reń sersharbat etke uralgan urutlar bar. Ánar miyweleri bir danasınıń ogirligiga qarap úlken (400 g den artiq), urtacha shamada (300—400 g) hám kishi (300 g den kamraq) boladı. Ánarlar quramındaǵı kislotalar mug’dariga qarap shıyrın, ashqıltımshirin hám ashqıltım gruppalarına bolinedi. Shıyrın ánarlar etinde qant mug’dari 15—19 procent mug’darida boladı. Ánar mıywesi quramında vitaminlar hám xilmaxil mineral elementler bar ekenligi ushın xam shıpabaxshlik ózgeshelikine iye esaplanadı.
Respublikamızda jetistiriletuǵın tiykarǵı ánar sortlarına Korzaqi, Kizil ánar, Aqdona, Achchikdona sıyaqlı sortların kirgiziw múmkin. Xurma. Daslep xurma boglari Respublikamizning Surxondaryo wálayatı Denov rayonındaǵı «O’zbekistan» qubla -tájiriybe stansiyasında qurıldı. Keyinirek Namangan, Fargona wálayatları sharayatında xam xurma tereginen mul payda alıw múmkinligi tájiriybede aniklandi.
Xurma mıywesi tegis, sharsimon, sırtı ókpe keselilik, qabirshaqi bólekldaq, sarikdan tukkizil ranggacha boladı. Xurmanıń eti shıyrın, pıskenleri júdá yumshaq, gildiraqsimon boladı. Xurma miyweleri tuyimliligi jixatidan basqa tábiyaat naǵıymetleri arasında sultanlıq kila aladı. Sol sebepten bulsa kerek, quritip taxlangan xurma miywelerin arablar «chul noni» deyiwedi. Xurma quramı­da ámeldegi bolgan qant insan organizmine jaqsı singiydi, xesh vakt yotga aylanbaydı. Sol sebepten túp xur­mo tez semiriwshilikke beyim yamasa júregin yog basqan kisiler ushın zárúr tamaq bulib esaplanadi, elementlar almasinuviga unamlı tásir kursatadi, kuzning tur perdesin bekkemleydi, onı ayqınlastıradı. Avtordıń tadkikot jumısları tiykarında bolsa xurma mıywesi S, R vitaminlariga hám karotin statyasına baylıǵı xamda quramında basqa miywelerde kem ushraytuǵın yad elementi kopligi aniklandi.
Pispegen xurma mevasining da’mi qıshqıl bulib, saklab kuyilganda qıshqıllıǵı yukoladi. Qıshqıllıǵınıń azayıwı xurmaǵa qıshqıllıqtı beretuǵın oshlovchi elementlardıń gidrolizlanishi menen tusintiriledi. Xur­mo miywelerin kayta islep olardan murabba, konfetyur, djem sıyaqlı ónimler alıw múmkin.
Respublikamızda eń kop tarkalgan xurma sortla­riga Xiyakuma, Zendjimaru, Tamopan hám Denov kavdi sıyaqlı sortların kirgiziw múmkin. G’oza mevalilar gruppaına grek g’ozasi, urmon yonrogi, kedr g’oza, badam, pıste, erg’oza kiredi.
G’ozalar yoglar hám aqsillarga bay esaplanadi. Olar quramında yog 45—70 protsentti, aqsillar bolsa 15—22 protsentti quraydı. Bunnan tashkari olar quramında mineral elementlar (3% ge shekem ), A, S, v gruppası vitaminlari boladı. G’oza magizlari tugridan tugri iste'­mol kilinadi hám olardan qantolat ónimler islep chikarishda paydalanıladı. G’ozalar quramında yog mug’dari júdá kop bolganligi ushın olardan yog islep chi­karishda xam paydalanıw múmkin. G’ozalar uzaq, múddet saklanish ózgeshelikine iye bolganligi ushın olardı uzaq, rayonlarǵa xam junatish múmkin.
Bul tur g’ozalar jabayı hám materiallıq túrde usadi. Grek g’ozasi Respublikamizning xamma wálayatlarında egiledi. Jaqsı shala pısken grek g’ozasi S vitaminga júdá bay esaplanıp, onıń mug’dari 3000 mg % ge shekem bulishi múmkin. Usınıń sebepinen jaqsı pispegen grek g’ozasi magizi murabbalar hám vitamin preparatlari alıwda isletiledi.
Grek g’ozasining mıywesi dumalaq, yamasa súyri-sopaq formada, puchogining reńi ash-kungirdan tap tukjigar rang­ boladı.
Ulchamlari boyinsha grek g’ozalari úlken (diametri 35—39 mm), urtacha shamada (diametri 28— 34 mm), mayda (diametri 22—27 mm) boladı. Pucho­rining kalinligiga qarap yupkd puchaqli (kalinligi 1, 3 mm ge shekem ) hám kalin puchaqli (kalinligi 1, 3 mm den úlken) boladı. Grek g’ozasining puchogi yupka, sırtı ókpe keselilik, hám ishki tusiklari kamraq, sortları eń kimmatlilari esaplanadi. Quritilgan grek g’ozaining magzida suw 5—6, yog 44—72, aqsil 9—18 protsentti quraydı.
Grek yongori sapasına qarap 1-shi hám 2-shi tavar sortlarına bolinedi. Olardıń sapasına baxr berilip atırǵanda úlken-kishiligi, puchogining kalinligi hám ran­gi, magzining reńi, da’mi hám magzining chikishi sıyaqlı ko’rsetkishlari esapqa alınadı.
Respublikamızda eń kop tarkalgan sortlarına Ide­al, O’zbekistan tez pishari, Bustonlik, Yubileyniy sıyaqlı sortları kiredi.
Badam. Badam jabayı túrde Oraylıq Aziyada hám Kavkazda ushraydı. Shıyrın badam, yaǵnıy materiallıq túrde Arqa Kavkaz, Krim, Oraylıq Aziyada usadi. Jabayı xrlda usadigan badamlardıń magizi achchik, yaǵnıy olar tutınıwǵa yaraqriz bolıp tabıladı. Olardıń achchikligi quramında zaxarli glikozid (3—7%) bar ekenligi menen tusintiriledi. Badamdıń forması uzınchaq, eki janı yapaskiraq, hám tashki puchaq, ishki kobik, hám magizdan shólkemlesken boladı. Badam puchogining bekkemligine qarap kogoz puchaqli, yumshaq, puchaqli, tıǵız puchaqli hám qatti puchaqli bulishi múmkin.
Badamdıń magizi aq reńli, mazalı ta'mga iye boladı. Onıń ximiyalıq quramı tomendegishe (%): suw 5—6, yog 44—50, qant — 6—7, aqsil 16—20. Shi­rin magizli badamlar tiykarınan kulinariya hám qantolatchilik ónimleri islep chikarishda keń kullaniladi. Badam sapasına kura joqarı hám 1- tavar sortları­ga bolinedi. Kogoz puchovush, yumshaq, puchaqli hám tıǵız puchaqli, magizi keminde 30% chikadigan badamlar joqarı sortqa, qatti puchaqli badamlar bolsa 1-sortqa kiritiledi.
Pıste. Lista tereki Oraylıq Aziyada, atap aytqanda, O’zbekistan Respublikasında jabayı túrde usadi. Pıste mıywesi kishi (1, 5 g ge shekem ), reńi ashsarik, qos dánem qatti, puchaqdan hám magizdan shólkemlesken bula­di. Tula pisip jetilgen pıstelarda puchaq, jiki buylab yoriladi. Jiki buylab yorilmaydigan pıstelar xam boladı Bunday pıstelardan magizini ajıratıp alıw kiyinraq, keshedi. Pıstediń magizi biynápshe gúli kukish reńde, shıyrın, yaqimli ta'mga iye boladı. Pıste magizi tugridan-tugri tutınıw kilinadi hám qantolatchilikda sheki onim retinde isletiledi.
Erg’oza Mıywesi tupraq, ishinde etiledi, onı kazib alıp, juwıladı hám quritiladi.G’oza, issiksevar o’simlik bolganligi ushın Respublikamizning qubla wálayatlarında koplab jetistiriledi. Erg’oza, mıywesi uzın­chaq, bulib, ústinde magzidan ańsatǵana ajratılatuǵın, ash sarik, tursimon puchogi boladı. Erg’oza, magzining ximiyalıq quramı tomendegishe (%): aqsil — 20—37, yoglar — 40—61, kletchatka — 1, 2—4, 9 kúl statyası — 1, 8-4, 6.
G’oza, magzining sapasın teksergende puchogi­ning tazalıǵı, magzining tulikligi, qısıqlıǵı, da’mi hám xidiga ayrıqsha itibar beriledi. Olardıń da’mi shıyrın, yaqimli hám biygana dámlersiz bulishi kerek.
G’oza, tugridan-tugri tutınıw kilinadi hám qantolat ónimleri islep chikarishda yonraq, urnini bosuvchi sheki onim retinde xam isletiw múmkin. Eryon­raq magzida kop mikdorda yog bolganligi ushın olardan yog alıwda xam paydalanıw múmkin.