Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı T. Т.Ótebaev, U. Q. Seytjanova, Т. A. Esemuratova

Temanı ózlestiriw ushın sorawlar
1.Oqıtıwshı miynetinde pedagogikalıq iskerliktiń tiykarǵı komponentleri nelerden ibarat?
2.Oqıtıwshı óz miynetin ilimiy tiykarda shólkemlestiriwi ushın nelerdi biliwıi shárt?
3.Oqıtıwshı miynetin ilimiy tárepten shólkemlestiriw qurallarına sıpatlama beriń?
4.Jas oqıtıwshılar miynetin shólkemlestiriwde qanday baslanǵısh jónelislerdi biliwı kerek?
5.Oqıtıwshı miynetin durıs shólkemlestiriwde onıń «kún tártibi» qanday áhmiyetke iye?
6.Oqıtıwshı miynetin ilimiy tiykarda shólkemlestiriw qanday principler tiykarında jetilisedi?
7.Oqıtıwshı qanday ulıwmainsanıy qádiriyatlardı násiyatlaw kerek?
8.Oqıtıwshınıń obektiv jeke ózgeshelikleri qanday sebeplerdi ózinde jámlestirgen?
9. Oqıtıwshı miynetinde uqıp hám qábilettiń ornı nelerden ibarat?
10. Oqıtıwshı óz miyneti iskerliginde kásiplik turaqlılıqtıń tásiri haqqında óz pikirińizdi bildiriń?
11. Oqıtıwshı miynetinde ulıwma adamzatlıq qádiriyatlardıń áhmiyeti nelerden ibarat?
12. Oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde zárúr áhmiyetke iye milliy hám ulıwmainsanıy qádiriyatlar sistemasın belgiliń?
13. Pedagog ilimpazlar tárepinen atap ótilgen pedagogikalıq qádiriyatlarǵa óz múnásibetińizdi bildiriń?


Talabalardıń ózbetinshe tayarlıǵı ushın tapsırmalar
Tómendegi temalar tiykarında reje dúziń hám óz pikir, kózqaraslarıńızdı bildirip, «ózbetinshe jumıs» jazıń.

1. 
   «Házirgi dáwir oqıtıwshısı miynetti ilimiy tiykarda shólkemlestiriwdiń mashqalaları».
   
2. 
   Oqıtıwshı miyneti ónimdarlıǵın asırıwda ulıwma adamzatlıq qádiriyatlardıń áhmiyeti.
   

9-TEMA. PEDAGOGIKALÍQ TÁJIRIYBENI TOPLAW SISTEMASÍ

Oqıtıwshınıń eń zárúrli sıpatlarınan biri-onıń oqıwshılar menen birgelikte tálim-tárbiyalıq iskerligin nátiyjeli shólkemlestiriw, olar menen qızıǵıw pikirlese alıwı hám olarǵa janashır, mexriban basshı bolıw. Pedagogikalıq-psixologiyalıq jónelislerde alıp barılıp atırǵan Ilimiy-izertlew jumıslarında, oqıwshılardıń ónimli pedagogikalıq iskerligin ámelge asırıwı ushın zárúr bolǵan kommunikativlik qábilet haqqında kóplegen pikir, kóz-qaraslar júritilgen.

Oqıtıwshı óz kásibine qızıqpasa, oqıwshılarda mehir-muhabbat bolmasa, olar menen qızǵın pikir alısa alıw qábileti yaǵnıy kommunikativlik ózgeshelikleri rawajlanbaydı. Uzaq jıllar dawamında pedagikalıq tarawında alıp barılǵan tájiriybeler kommunikativlik iskerlikte tabıslarǵa erisiw ushın, oqıtıwshınıń integral pánlerdin tiykarların hám oqıw-tárbiyalıq jumıslar metodikasın tereń biliwi jeterli emes ekenligin dálilleydi. Sebebi, ol bilim hám ámeliy kónlikpe hám bilimlerdi oqıwshılarǵa tek tikkeley janlı pikirlesiw quralı arqalı belgili shárti hám mazmunı sıpatında júzege keledi.
Insannıń turmıs tárizinde eń zárúrli quralı esaplanǵan pikir alısıw hár qanday kásiplik iskerliktiń barlıq túrlerinde bar. Biraq bir qatar kásip iyelerine (sonıń ishinde, pedagog, shıpaker, kórkem óner xızmetkeri t.b) ol kásiplik iskerliginde ápiwayı sonday-aq, joldas bolǵan tek ǵana kásiplik emes, bálkim kásiplik áhmiyetke onıń tiykarın quraytuǵın zárúr kategoriya bolıp sanaladı. Bul jaǵdaydı pikir alısıw insanlar ortasındaǵı ádet túsine engen óz­ara birge islesiw forması emes, bálkim kásiplik iskerliktiń tabısları, jetiskenliklerin támiyinleytuǵın kategoriya sıpatında da belgili. Ásirese, pedagogikalıq sheberlikte pikir alısıw zárúr funkcionallıq hám oqıtıwshı ushın kásiplik tárepten áhmiyetli qural bolıp ta sanalıp, óz-ara tálim hám tárbiyalıq tásir quralı sıpatında júzege shıǵadı, bunda pikir alısıw zárúr shártlerine hám nızamlılıqlarına qosımsha wazıypalarına boysınıwına tuwra keledi.
Tájiriybeler sonı kórsetedi, hár qanday kásip iyesiniń adamlar menen kúndelikli óz-ara birgeliktegi sistemasında pikir alısıw óz-ózinen bolatuǵın sıyaqlı. Belgili bir maqsetke qaratılǵan tálim-tárbiyalıq proceste bolsa, pikir alısıw sociallıq wazıypaǵa aylanadı, nátiyjede oqıtıwshı pedagogikalıq pikir alısıw nızamlıqların puxta biliwi, kommunikativlik qábilet hám kommunikativlik mádeniyatqa iye bolıwı talap etiledi.
Ádettegi hám kásiplik kommunikativlik wazıypanı salıstırıp kórgenimizde, mısalı, dostıńızǵa qanday da bir gáp haqqında aytıp berip atırsız, atap aytqanda, qanday bir tamashalaǵan filimińiz haqqında, onıń mazmun hám ideyasın arqayın aytıp berip atırsız. Kóz aldımızǵa keltiremiz, Sizge usı wazıypanı auditoriyada, minberde turıp, oqıwshılar aldına shıǵıp sóylep beriw usınıs etildi. Siz kommunikaciyanı ámelge asırıw wazıypasın, dáslep, pikirlesiwdiń tábiyiy formaları ornına, kásiplik-funkcional juwapkershilik sezimin yaǵnıy kásiplik tárepten ádewir baǵıtqa shekem quramalasqan pedagogikalıq mazmunın dárhal sezemiz.
Kásiplik pedagogikalıq pikir alısıw degende, oqıtıwshı hám tálim-tárbiya procesi obektleriniń óz ara birgeliktegi sisteması túsiniledi, onıń tiykarǵı iskerlik mazmunı óz-ara xabar almasıw, shaxstı biliwı, tárbiyalıq tásir ótkeriw bolıp sanaladı. Oqıtıwshı bul procesti aktivlestiriwshi sıpatında tanıladı, onı shólkemlestiredi hám basqaradı.
A.N.Leontev pedagogikalıq pikir alısıwdıń, tárbiyalıq-didaktikalıq áhmiyetin bahalawda tómendegi pikirlerdi bildiredi: aktiv pedagogikalıq pikir alısıw oqıtıwshılardıń ulıwma alǵanda, pedagogikalıq jamááttiń tálim-tárbiya procesinde oqıwshılardı biliwi hám úyrenIw gilti hám oqıw iskerliginiń unamlı xarakteri, oqıwshı shaxsınıń qáliplesiwi ushın eń jaqsı sharayat jaratatuǵın, tálim-tárbiyada zárúr bolǵan emocionallıq ortalıqtı támiyinlewshi, sonıń ishinde, ruwxıy psixologiyalıq tosıqlardıń payda bolıwın aldın alatuǵın, balalar jámáátinde socialıq-psixologiyalıq proceslerdi durıs jolǵa salıp barıwdı támiyinleytuǵın hám oqıw tárbiyalıq proceste oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberliginen maqsetke muwapıq paydalanıwı ushın imkaniyatlar jaratatuǵın zárúr qural.
Pedagogikalıqsheberlikte pikir alısıw oqıwshılarǵa zaman talapları tiykarında bilim beriw wazıypaların orınlaw quralı, tárbiyalaw proceslerdi socialıq-pedagogikalıq tártipten támiyinlew sisteması sıpatında sáwlelenedi.
Aldıńǵı pedagogikalıq tájiriybelerdiń analizi hám belgili ilimpazlar: A.S.Makarenko, V.A.Suxomilinskiy hám basqalardıń pedagogikalıq sheberligin úyreniw nátiyjesinde usınday juwmaqqa keliw múmkin, oqıwshılar hám oqıwshı pikirlesiwdiń pedagogikalıq tásir quralı oǵada teńi – tayı joq, pikir alısıwda pedagogikalıq sheberliktiń eń zárúr tiykarǵı quralı sıpatında tereń iyelew tálim-tárbiya procesiniń nátiyjeligIn hár tárepleme asırıwda támiyinleydi. A.S.Makarenko pikir alısıwdı pedagogikalıq tásir etiwdin ájayıp quralı sıpatında táriyiplep, insanlar arasında pikir alısıwda támiyinlewshi eń zárúr hám názik iskerlik ekenligin aytadı. Pedagogikalıq pikir alısıw-bul ápiwayı ǵana socialıq-psixologiyalıq, pedagogikalıq yaki kommunikativlik hádiyse emes, eń dáslep kásiplik ádep-ikramlıq fonemen (hádiyse). Jámiyette ádep-ikramlıq normalarına qatań boysınıw hám pedagogikalıq qurallardan aldınǵı proceslerin ámeliy turmısqa keń en jaydırıw ushın oqıwshılar menen óz ara birgeliktegi texnologiyalarda tolıq meńgeriw lazım. Sonday «texnologiyalar»dıń bar ekenligIn pedagogikalıq qásiyetler dálillep beredi.
Oqıtıwshınıń kommunikativlik iskerligi maqsetli iskerlikke qaraǵanda, kóbinese ekinshi xarakterge iye boladı, pedagogikalıq miynettiń ózine tánligi de usı kommunikativlik iskerlik onıń tiykarın qurıwshı ekenligInen ibarat.
Pedagogikalıq pikir alısıw oqıwshılar pedagogikalıq dóretiwshiliginiń tutqan sistemasında qanday áhmiyetke iye? Pedagogikalıq iskerliktiń zárúr mikroelementler standart emes sheshimlerden ibarat, sebebi oqıtıwshı iskerliginde pedagogikalıq jaǵdaylar bir qaraǵanda bir-birIne uqsas kóringeni menen, oqıtıwshınıń usı jaǵdaylardaǵı hár bir qıylı háreketi ulıwma siyrek hám biytákirar. Oqıtıwshınıń dóretiwshilik iskerligin analiz qılınǵanda, tolıq formaga iye bolǵan sistemalardan ibarat ekenligin kóremiz:
- oqtıwshınıń klassta, oqıwshılar jámááti menen tálim-tárbiyalıq maqsetlerge qaratılǵan dóretiwshilik tayarlıǵı;
- oqıwshılar menen tikkeley óz ara birgelikte tiykarında dúzilgen dóretiwshilik. Oqıtıwshınıń pedagogikalıq pikir alısıwı procesindegi dóretiwshiligi bir neshe kóriniste sáwlenedi:
- oqıtıwshınıń oqıwshılardıń tolıq biliwi procesindegi ;
- olar menen óz ara birgeliktegi sistemadaǵı dóretiwshilik;
- oqıwshıǵa tikkeley tásirdi shólkemlestiriwdegi dóretiwshiligi.
- óz minez-qulqın basqara alıwdaǵı (pikir alıwda ózin-ózi bilgen halda birgelikli túrde alıp barıw) dóretiwshilik;
- oqıwshılar menen óz ara múnásibetlerdi shólkemlestiriw procesindegi dóretiwshilik.
Demek, oqıtıwshınıń pikirlesiwi kásiplik-dóretiwshilik kategoriya bolıp, pedagogikalıq iskerlikte oqıtıwshı tárepinen kóplegen kommunikativlik wazıypalardı sheshiw procesi hám unamlı nátiyjeler jıynaǵı.
Oqıtıwshı tálim-tárbiya procesinde turaqlı pedagogikalıq tásir ótkeriw metodları menen islesedi: mısalı, sabaq procesinde jańa materialdı túsindiriwde, oqıwshıǵa ayıbı ushın eskertiw beriwde. Usı jaǵdaylarda jas oqıtıwshı, eń dáslep, nelerge itibar beriw kerek: Birinshiden, jaǵday analizlenedI; ekinshiden quramalı jaǵdaydan shıǵıwdıń múmkin bolǵan variantları tańlanadı, úshinshiden usı iskerlik, ádette tez ámelge asırıladı (bunda da pedagogikalıq kommunikaciyanıń ózine tánligi kórinedi) hám optimal metodlar tańlanadı, tek sonnan keyin ǵana pedagogikalıq tásir shólkemlestiriledi. Biraq eń tańlanǵan tásir metodına adekvat bolǵan, ol arqalı pedagogikalıq tásir ámelge asırılatuǵın pikir alısıw sistemasın tabıwımız kerek. Bunda, yaǵnıy, belgili bir maqsetke qaratılǵan ulıwma pedagogikalıq wazıypanı sheshkennen soń tásir metodın tańlap tikkeley tásirdi shólkemlestiriw ushın tiykarǵı wazıypa sıpatında kommunikativ wazıypa belgileniwi kerek.
Kommunikativ wazıypa pedagogikalıq iskerlikte ayrıqsha islep shıǵarıwshı xarakterge iye bolıp quramalı wazıypanı atqaradı. Sebebi ol, pedagogikalıq wazıypadan kelip shıǵadı, sonlıqtan da oqıtıwshı tárepinen tańlanadı hám belgilenedi. Kommunikativlik wazıypa-bul kommunikaciya tiline ótkerilgen pedagogikalıq wazıypa. Kommunikativlik wazıypa pedagogikalıq sáwlelendirip, oǵan salıstırǵanda járdemshi, instrumental xarakterge iye bolǵan proces.
Pedagogikalıq ámeliyat nátiyjesi sonı kórsetedi, yaǵnıy oqıtıwshı oqıwshılar menen óz-ara birge islesiwdiń ózine tán durıs metodın tańlap hám jaǵdayda durıs bahalaǵan jaǵdayda da kóbinese oz pedagogikalıq tásirin kommunikativlik tárepten támiyinley almaydı, yaǵnıy kommunikaciyanı óz ara pikir alısıwda ámeliy tárepten engize almaydı. Pedagogikalıq tásirdiń oqıtıwshı tárepinen tańlanıp qollanılatuǵın metodları tikkeley pikir alısıw arqalı ámelge asırıladı. Solay eken, bul procesti joqarı sheberlik penen, sanalı túrde shólkemlestiriw pedagogikalıq iskerlikte júz beriwi múmkin bolǵan hár qanday jaǵday da bul proceske tayar turıw zárúr. Bul ushın hár bir oqıtıwshı óz betinshe, óz pedagogikalıq tájiriybelerine hám iskerligine tiykarlanıp, oqıwshılarǵa pedagogikalıq tásir etiwdin tómendegi logikalıq obrazı kestesin dúzedi, ózi ushın kerekli bolǵan, tálim-tárbiyalıq áhmiyetke iye bolǵan maǵlıwmatlardı óz betInshe, erkin túrde jıynap, jazıp barıwı hám kásiplik kónlikpe hám bilimlerin arttırıp barıwı lazım.
Hár qanday jámiyette bárkamal áwladtı tárbiyalaw, kámalǵa keltiriw hám onı belgili bir kásipke baǵdarlaw awır hám mashaqatlı miynet esesine ámelge asırıladı. Bul mashaqatlı miynet úziliksiz tálim hám tárbiyalıq iskerliktIń jemisi Jaslardı oqıtıw, tárbiyalaw, zamanagóy bilimlerge iye bolǵan joqarı tájiriybeli kadrlardı tayarlawda, ásirese oqıtıwshınıń tárbiyashı sıpatındaǵı ornı teńsiz. MámlekettIń keleshegi, ǵárezsiz Ózbekstannıń baxtı tálim barısında alıp barılıp atırǵan jańalıqlardıń jetiskenligin kóp tárepten tárbiyashı – oqıtıwshıǵa, onıń bilimine tayarlanǵanlıǵına, pidayılılıǵına, jas áwladqa tálim beriw hám bárkamal insan dárejesinde tárbiyalap kamalǵa jetkeriwge bolǵan háreketine baylanıslı.
Málim bolǵanınday, tálim oraylarında tárbiyalıq qubılıs tuwrıdan tuwrı oqıtıwshı tárepinen shólkemlestiriledi hám alıp barıladı. Jańasha socialıq sharayatta tálim-tárbiyadan kózde tutılıp atırǵan maqsetlerge erisiw oqıwshılardıń sabaq hám sabaqtan tısqarı shólkemlestiriw, olardı bilimli ádepli, isenimli, iymanlı, watansúygish, miynetsúygish, bárkamal insan qılıp ósiriwi hám kásipke baǵdarlaw oqıtıwshılar moynına júkletilgen.
Kópshilik jas oqıtıwshılarda tálim beriw sheberligine qaraǵanda tárbiyashılıq sheberligin iyelew barısı qıyın keshedi. Álbette, bunıń obektiv sebepleri bar. Tárbiya túsinigii insannıń aqılıy imkaniyatların rawajlandırıwina minez-qulqı pák, estetikalıq talǵamlı, miynetsúygish qılıp tárbiyalaw faktorı bolıp, tálim beriw kónlikpelerin iyelewge qaraǵanda keń mánidegi túsinik bolǵanlıǵı ushın hár dayımǵı qıyınshılıqlarǵa hám kútilmegen nárselerge bay. Tárbiya – oqıtıwshı hám oqıwshı (tárbiyashı hám tárbiyalanıwshı)lar ortasindaǵı shólkemlestiriliwshi pedagogikalıq iskerlik bolıp, tárbiyalanıwshı belgili bir maqsetke muwapıq jetilistiriw ushin shaxsqa úziliksiz hám sistemalı tásir etiw, jámiyettiń social-tariyxiy tájiriybelerine súyenip, shaxstı hár tárepleme jetilistiriw, onıń minez -qulqı hám dúnyaqarasin, socialıq sanasın júzege keltiriwdi xalıqtıń bay ideyalarina baǵdarlanǵan qızǵin iskerlik qubılısı esaplanadı.
Tárbiya tiykarında tárbiyalanıwshınıń sanası qáliplesedi, mánawiy baylıǵı hám sezIm-tuyǵıları rawajlanadı, ózinde socialıq turmısta óz ornın tabıw ushın zárúr bolǵan adamlar menen óz-ara múnásibetin durıs shólkemlestiriwge xızmet etetuǵin ádep-ikramlıq ádetler payda boladı.
Tárbiya barısında jámiyettiń shaxsqa qarata tárbiyalıq talaplarǵa muwapıq keliwshi mánawiy tárbiyalıq kónlikpe hám ádetlerin payda qılıw lazım. Buǵan erisiw ushın oqıwshınıń sanası sezimi hám kúshine oqıtıwshı tárepinen pedagogikalıq sheberlik nızamlıqları tiykarında tásir etip barıladı. Eger, olardıń birewi de itibardan shette qalsa maqsetke erisiwi qıyınlasadı. Tárbiyanıń áhmiyetii hám mazmunın mámlekettiń social-siyasıy maqsetlerin túsindiredi, jámiyettiń puqaraları aldına qoyatuǵin talaplarınan kelip shıǵıp tiykarlanadı. Sebebi, hár bir xalıqtıń rawajlanıwı mámleketlerdiń qúdiretli bolıwı áwladlar tárbiyasina kóp tárepleme baylanıslıǵı erteden óz dálilin tapqan.
Hár qanday socialıq jámiyette jas áwlad tárbiyası anıq maqset tiykarında shólkemlestiriledi. Tárbiyanıń maqsetI socIal jámiyettiń rawajlanıwı onıń jónelisi, socialıq múnásibetler mazmunınan kelip shıǵıp belgilenedi. Búgingi kúnde Ózbekstan Respublikasinda shólkemlestilip atırǵan tárbiyanıń tiykarǵı maqseti bárkamal áwladtı tárbiyalap kamalǵa jetkiziwden ibarat. Sebebi «Salamat áwladtı tárbiyalaw ullı mámleket tiregin (poydevorin) párawan (azat hám abat) turmıs tiykarın qurıw degeni». Tárbiya haqqinda ataqlı ózbek jazıwshısı Abdulla Avloniydiń “Al-hasip, tárbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot – yo falokat, yo saodat – yo razolat masalasi” –dep aytqan pikirleri bárshe millet wákilleriniń tárbiyasina say keliw mánawiy haqıyqat. Usı pikirlerden ańlanıladı, shaxs tárbiyası jeke is emes, bálkim socialıq, milliy hám mámleketlik is.
Óziniń kásiplik sheberligin endi ǵana baslaǵan jas oqıtıwshılarda tárbiyashılıq sheberliginiń kónlikpe hám jetiskenliklerin iyelew keń qáliplesedi. Buǵan tiykarınan, jas oqıtıwshılarda kásiplik sıpatlar sistemasın iyelew háreketi menen baylanıslı subektiv sebepler bir boladı. Bul neni názerde tutadı? Baslawısh oqıtıwshılardıń quramalı sharayatlarda oqıwshılar arasinda ózin tuta biliwi, hár qıylı tárbiyalıq usıllardan paydalanıp, gózlegen maqsetine erisiwi tárbiyashılıq sheberligi menen baylanıslı. Pedagogikalıq iskerligin endi ǵana baslaǵan tárbiyashı-oqıtıwshılar jazalaw usılların kóbirek iyelewge háreket qıladı. Olar aldında tap tárbiyalıq maqsetlerge erisiwden faktor sıpatinda «qanday jazalaw kerek?» mashqalası bárshe tárbiyashılıq máselelerdi sheshiwshi qural sıpatında payda boladı.
Oqıtıwshı tárbiyashılıq iskerliginIń mazmunında, aldina qoyılǵan maqset hám wazıypalarǵa muwapıq oqıwshılar tárepinen ózlestiriliwi lazım bolǵan bilim, kónlikpe hám tájiriybeler, shaxs minez-qulqı hám sıpatlarınıń áhmiyeti kórinedi. Oqıtıwshı tárbiya mazmunın shaxstıń qáliplesiwine qoyılıwshı socialıq talaplar áhmiyetinen kelip shıǵıp social-ekonomikalıq qáliplesiw adamshılıq múnásibetleri áhmiyeti hám dárejesi, sonday-aq, jámiyet ideologiyası ideyaları tiykarında belgileydi. Usı menen birge, quramlıq iskerlik áweli oqıtıw pedagogikalıq sheberligi joqarı shólkemleskenlik iskerligine de baylanıslı.
1. Oqıtıwshılardıń tárbiyashılıq sheberligi-oqıwshılar dúnyasina kirip barıwda olardıń mehrine sazawar bolıwında tálim oraylarindaǵı pedagogikalıq iskerlikti tuwrı hám belgili bir maqsetke baǵdarlay alıwinda sáwlelenedi.
2. Oqıtıwshınıń tárbiyashılıq sheberligi-bul mektep oqıwshısın hár tárepleme rawajlandırıwshı pedagogikalıq jaǵdaylardı tuwrı shólkemlestire alıw tájiriybesi
3. Oqıtıwshınıń tárbiyashılıq sheberligi-bul oqıtıwshılardıń jaqsı tárepke ózgertiwi emes, bálki oqıwshılar jámáátiń hám ayırım shaxsqa tárbiyalıq tásir etiw, jámáátte tárbiyalıq ortalıqtı bir tegis shólkemlestiriw.
4. Oqıtıwshınıń tárbiyashılıq sheberligi-bul tek kásiplik bilimlerdi tolıq iyelew emes, bálki tárbiya nızamlıqların hám de oqıwshılar jámááti turmısin shólkemlestiriw nızamlıqlarınan kelip shıǵatuǵın usıl hám metodlardıń ámeliyatqa usınılıwı.
5. Bilim hám oǵan tiykarlanǵan kónlikpe hám tájiriybeler-oqıtıwshı tárbiyashılıq sheberligi áhmiyetiniń tiykarı esaplanadı. Oqıtıwshıdan tárbiyashı sıpatinda intellektual qábiletler sistemasına iye bolıw talap etiledi. Ol tárbiyashı sıpatinda ózinde usı qábiletlerdi jıllar dawaminda qáliplestirip barıwı zárúr.
Pedagogikada oqıtıwshınıń tárbiyashılıq sheberligi hárdayım ózgerip turatuǵin jámiyet talaplarınan kelip shıǵıp, tolıqtırıp barılatuǵın bir pútin sistemaǵa iye. Onıń bir-biri menen baylanıslı tómendegi quram bólekleri oqıtıw tárbiyalıq iskerliginde áhmiyetli jónelisler bolıp hár dayım mazmunı bayıtılıp barıladı.
Tárbiyada maqsettiń anıqlıǵı. Ózbekstan Respublikasinıń social siyasiy ǵárezsizliginiń dáslepki jıllarinda-aq mámleketimizde ámelge asırıwı kózde tutılıp atırǵan tárbiyalıq maqset anıq belgilep alınǵan hám oqıtıwshı moynına úlken wazıypa júklenilgen. Ózbekstan Respublikasinıń «Bilimlendiriw haqqında»ǵı Nızam hám de «Kadrlar tayarlaw milliy dástúri» ideyalarina qarata tárbiyashılar hám oqıtıwshılar moynına jámiyetimiz tárepinen qoyılatuǵın talaplar erkin dóretiw mánawiy erkin pikir iyesi bolǵan kámil insan hám tájiriybeli qánigeni tárbiyalap kamalǵa keltiriwden ibarat. Usı maqsetke erisiwdegi tiykarǵı wazıypa – bul shaxstıń ulıwma mádeniyat elementlerin yaǵnıy aqılıy tárbiyalıq, fizikalıq estetikalıq, ekonomikalıq, ekologiyalıq, huqıqıy hám de miynet mádeniyatin tárbiyalawdan ibarat.
Texnologiyalıq sistema – yaki tárbiya texnologiyası bul pedagogikalıq metod, usıl hám qurallardı rejeli hám kútilgen nátiyjelerge erisiwge imkan beretuǵın, shaxsqa yaki jámáátke anıq tásir kórsetetuǵın táreplerin tańlaw sisteması. Bul tárbiyashı-oqıtıwshınıń oqıwshılar ámeliy iskerligin tuwrı shólkemlestire alıwı hám tájiriybelerine iye bolıwı. Texnologiyalıq proces nátiyjelerinen tiykarǵı maqset, tárbiyashı dóretiw mánawiylik izleniwler sebepli, oqıwshılar belsendiligin támiyinleydi. Tárbiyashı oqıtıwshınıń oqıwshılar óz-ózin basqarıw shólkemleri menen birge islesiwi nátiyjesinde quramalı máselelerdi sheshiw ushın waqıt ajıratadı. Texnologiyalıq sistemada tárbiyalıq áhmiyetke iye jıynalıslardı jaqsı shólkemlestiriw oqıtıwshınıń pedagogikalıq sheberlikke baylanıslı birigiw menen ótkizilgen jıynalıslar oqıwshılardıń aqılıy rawajlanıwı bilim-oyı, kásip tańlawǵa bolǵan qızıǵıwın erkin pikirlewin óz pikir talqılawlarin asıqpastan tuwrı kórinis túsinik penen bayan etiw túsiniklerin qáliplestiredi.
Tárbiyashı oqıtıwshınıń sheberligi menen hár bir oqıwshıǵa ayrıqsha baha beriw imkaniyatların tabıw, oqıwshı qábiletinde kórInetuǵin hallarda onıń aktivligin asırıwǵa qaratıladı. Tárbiyashı oqıtıwshı tárepinen shólkemlestiriletuǵin tárbiyalıq sabaqlarǵa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplar:tárbiyalıq ilajlar hám waqıt tosattan bolmawı hám hár ilajǵa puxta tayarlıq kóriwi lazım.
Socialıq psixologiyalıq sistema. Oqıtıwshınıń tárbiyashı sıpatindaǵı sheberligi - bul tárbiyalanıwshılardı belgili bir maqsetke muwapıq tárbiyalaw ushın gózlengen kórkem óner. Oqıwshılar hár kúni quwanıshlı minutlardı úlken hám kishi mánawiy kewilsizliklerdi birgelikte bastan keshiredi. Olar tárbiyashı –oqıtıw ózlerine qarata jaqsı hám jaman yaki insanıy múnásibetlerdi tez ajırata aladı hám buǵan dárhal óz juwaplarin qaytaradı. Socialıq psixologiyalıq bilim hám tájiriybege iye bolıw tárbiyashı oqıtıwshıda jigerlikti hám sezgirlikti qáliplestiredi. Ol oqıwshılar jámáátin shólkemlestire aladı, oqıwshılar qálbine jol tabadı. Sebebi – oqıwshılar jámááti ulıwma maqset tiykarında birlesken, joqarı dárejede shólkemlesken birlespe bolıp, shaxstıń qáliplesiwiniń jetekshi mánawiy faktorı sıpatında socialıq múnásibetler ishinde áhmiyetli yacheyka esaplanadı.
Oqıwshılar arasında múnásibetlerge sheberlik penen basshılıq etiw ushın tárbiyashı jámááttiń ishki hám jámáátler aralıq qarama-qarsılıqların da biliwıi kerek. Bul qarama-qarsılıqlardıń bastırılıwı tárbiyashı shaxsı, onıń tárbiyalanıwshılar menen jaqın múnásibetlerine baylanıslı. Haqıyqıy hám sheber tárbiyashı oqıtıwshı bul qarama-qarsılıqlardı joǵaltıwda oqıwshılar jámááti oqıwshılardıń óz-ara qatnasıqlarinıń kúshinen paydalanadı. Hár bir oqıwshı óziniń socialıq hám psixikalıq álemine iye. Onı biliwı, úyreniw, oqıtıwshıdan psixologiyalıq tárepten qarawdı talap etedi. Oqıw mánawiyatınıń jámááti menen jaqsı múnásibette bolıwı ushın oqıtıwshı tómendegi faktorlarǵa itibar beriwi shárt.
-Hár bir oqıwshıǵa bólek pedagogikalıq tapsırmalar qoyıw;
- Jámáátte óz-ara biytáreplik óz-ara járdem ortalıǵin qáliplestiriw;
- Shańaraqtıń tárbiyalıq tásirInen óz ornında paydalanıw;
-oqıwshılardıń óz-ara múnásibetlerin kúsheytiw mánawiy dóretiw mánawiylik iskerligin rawajlandırıwshı iskerligin shólkemlestiriw;
- oqıwshılarǵa óz-ara teń, ádalatlı múnásibette bolıw.