Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí SÚwretlew óneri hám miynet tálimi fakulteti miynet tálimin oqíTÍw metodikasí

2.Kásiplerdiń toparları
Miynettiń maqseti adam xızmeti mazmunınıń áhmiyetli xarakteristikası esaplanadı. Miynettiń maqsetleri túrlishe bolıwına qaramastan, olardı úlken úsh gruppaǵa: biliw, ózgeris kiritiw, oylap tabıw gruppalarına bóliw múmkin. Miynettiń maqsetine qaray kásiplerdi úsh toparǵa ajıratıp kórsetiw múmkin.
1. Gnostik kásipler (G). Bul kásiplerdiń atı latınsha «gnozis»-bilim, biliw degen mánisti ańlatıwshı sózden alınǵan. Eger siz aqılıy miynet (yaǵnıy bilip alıw, gnostik miynet) penen tek jumıs stolında, bólmede shuǵıllanıw múmkin dep ózińizge ádet bolıp qalǵan tárizde óylaytuǵın bolsańız, onda bunday pikirden waz keshiwge tuwrı keledi. Biliw, úyreniw miyneti menen baylanıslı bolǵan kóp ǵana kásipler bar bolıp, olar menen tikkeley materiallıq ón bolıp tabıladıis protsesinde shuǵıllanıwǵa tuwrı keledi. Máselen, qadaǵalawshılar, sortqa ajıratıwshılar, pirometristler usınday kásiptegi adamlar b.t.
Bul topardaǵı kásipke tiyisli miynettiń maqsetli túrlishe: ónimdi sortlarǵa ajıratıw, aldınnan málim bolǵan belgilerge qarap tekseriw, baha beriwden ibarat bolıwı múmkin.
Máselen, kárxanadaǵı texnikalıqa qadaǵalawı bóliminiń qadaǵalawshısı tayarlanǵan ónimdi UzRST talapları, ónim úlgileri menen salıstırıp tekseredi. Ol ónimdi qanday sortqa kiritiw kerekligi haqqında juwapkershilikli qarar shıǵaradı, brak ónimdi anıqlaydı. Qadaǵalawshı óz miynetinde túrli ólshew ásbapları hám uskenelerden paydalanadı.
Gnostik kásiplerdi joqarıda qarap shıǵılǵan bes tiptegi kásiplerdiń hár biriniń arasınan tabıw múmkin. Oǵan, bir neshe mısal keltiremiz.
Tab- tipindegi kásip máyeklerdi sortlarǵa ajıratıwshı, ximiya-biol’giyalıq analiz laborantı;
T-tipindegi kásip radioapparatlar qadaǵalawshısı, vagonlardı qarap júriwshi;
O-tipindegi kásip – transporttaǵı normirovshik, sanitariya vrachı;
B.t. - tipindegi kásip - korrektor, normirovshik;
B.o.-tipindegi kásip - muzika ásbaplarınıń qadaǵalawshısı, ádepiy kritik.
Usı topardaǵı kásipler xızmetker aldına belgili bir talaplar qoyadı. Onda anıq kórinip turǵan biliw aktivligi, gúzetiwsheńlik, joqarı dárejedegi issheńlik hámde dıqqat, yad hám aqıldıń turaqlı bolıwı júdá áhmiyetli b.t. Ónim sıpatı ústinen ornatılatuǵın qadaǵalaw, ob’ektlerge, shárt-shárayatlarǵa ol yaki bú túrde baha beriw kóbinshe basqa adamlardıń máplerine de tiyisli bolıwı sebepli bú iste pozitsiyanıń qatań bolıwı, juwmaqlar shıǵarıwda printsipiallıq kórsetiw oǵada áhmiyetke iye b.e.
Tómende gnostik kásip wákilleriniń miyneti mazmunına júdá qısqa túrde berilgen úsh táriyp keltiriledi. Siz olarda:
a) klassifikatsiya, b) baha beriw, v) izertlew maqsetlerinen qaysı biri ústin turǵanlıǵın anıqlawǵa háreket qılıń. Tovartanıwshı (tayaq kiyimler hám gezlemeler dúkanıda) alınǵan gezlemelerde uzınına basılǵan gúldiń bir tegis shıqqanlıǵın, olarda islep shıǵarıw kemshiligi yamasa daǵlar ıqtıyatsızlıq penen artıp-túsiriw waqtında kir-pir bolǵan-bolmaǵanlıǵın, skladlarda nadurıs saqlaw, nadurıs tasıw nátiyjeside payda bolǵan daǵlardıń bar-joqlıǵın tekseredi, tayar kiyimlerdiń sıpatlı tigiliwine itibardı qaratadı. Radiodetallardıń elektr parametrlerin ólshewshi (ón bolıp tabıladıis kárxanasında) óz jumıs ornında elektr ólshew ásbabına (yamasa áspablar kompleksine), tekseriletuǵın hám tekserip bolınǵan (brak qılınǵan yamasa jaramlı) ónimdi salıw ushın taraǵa, radiodetallardıń parametlerinde jol qoyıw múmkin bolǵan shetke shıǵıwlar tuwralı maǵlıwmat beriwshi, hawa ortalıǵındaǵı temperaturaǵa qarap dúzetiw kiritiw tuwralı, priborlardaǵı qátelikler haqqında maǵlıwmatlar jazılǵan kestelerge iye baladı.
Ólshewchi adam detaldı qolına alıp, onı ólshew áspabınıń kontaktına tutastıradı, shkalaǵa qarap, ol yamasa bul qararǵa kelgeninen keyin, detaldı tiyisli ıdıs (tara) qa saladı.
Vagonlardı qarap júriwshi (temir jolda) qolı menen bukslar (sırǵanawshı podshipnigine iye bolǵan qurılma) dı uslap kóriw jolı menen onıń temperaturasın belgileydi, bukslarda metall shańlardıń izi bar-joqlıǵın qarap tekseredi hám basqa soǵan uqsas jumıslardı orınlaydı. Ońlaw operatsiyaları ótkiziw zárúrligi tuwralı bir qararǵa keledi.
2. Ózgertiwshi kásipler (P). Júdá kóp kásipler miynet predmetlerin ózgertiw menen baylanıslı baladı. Adamnıń ózgertiwshi xızmeti tek buyımlarǵa ǵana qaratılıp qalmay, sol menen birge energiya túrlerine, maǵlıwmatlarǵa, protseslerge, sotsiallıq turmıstıń dúzilisine qaratılǵan bolıwı da múmkin. Oǵan tek birǵana mısal keltiremiz. Jetekshi oqıwshılardı uyımlastırdı hám olar nál otırǵızıwda belsene qatnasadı. Mine usı mısalda tek tábiyattıń ózgergenligi tuwralı aytıw jetkilikli emes. Bul jerde eń áhmiyetlisi balalardıń miynetke, bir-birine bolǵan qarım-qatnasları ózgeredi hám t.b..
Ayırım waqıtları ózgeris miynet predmetine tikkeley tásir kórsetiw protsesinde, aytayıq, temirshiniń jumısında, sızıwshı, kartograf yamasa tasqa oyıp gúl salıwshı ustanıń jumısında júz beriwi múmkin.
Ózgertiwshi kásipler toparına tiyisli mısallardı ilgeri kórip shıǵılǵan kásiplerdiń bes tipinen qálegen birewinde kóplep ushıratıw múmkin.
Ózgertiwshi kásipler xızmetkerden belgili bir paziyletlerge iye bolıwdı talap etedi. Tek talap etip qoymay, sonıń menen birge sol pazıyletlerdi aktiv túrde rawajlandıradı da.
Bul toparǵa tiyisli kásiplerdiń jáne bir ózine tán qásiyetin atap ótiw kerek. Miynet predmetin ámeliy túrde ózgertiw xızmetkerden aqılıy iskerlik kórsetiwdi talap etedi. Miynettiń aqılıy (intellektual) tárepi kóbinshe sırttan gúzetkende kózge kórinbeydi.
Sonıń ushın da bázı bir islerdiń (olardı ústirtin gúzetkende) intellektuallıǵı joqtay bolıp tújıledi. Kásip tańlap atırǵan waqıtta hám keyinshelik sol kásipti puxta iyelew waqtında miynettiń áne sol kózge kórinbeytuǵın, jasırın tárepin kóre alıwdı úyreniw áhmiyetli bolıp esaplanadı. Máselen, sonday bir ámeliy jaǵdaydı kórip shıqayıq.
Tokar kesiw áspabın tańlap atır, deyik. Sırttan qaraǵanda, bul bir minutlıq is: bunday qaraydı-da, dárhal bahalap ózine kereklisin tańlap aldı. Xosh, negizinde qanday? Bul jerde neler júz berdi? Ol qıyalda kóz aldında turǵan barlıq kesiw áspablarınıń qırların, ushların, múyeshlerin birme-bir tekserip shıǵadı. Soń, jáne qıyalıy ol yamasa bul keskishti tańlap ózine kerek bolǵan belgili bir toparǵa (máselen, rezba ashatuǵın yamasa qırqatuǵın yaki basqa bir túrdegi kesiw áspabları toparına) kiritedi.
Sonnan keyin ol jáne óz diqqat-itibarın qırqılıp atırǵan predmetke jaqınlastırılǵan belgili bir kesiw áspabına (onıń jaylastırılıwına, kesiletuǵın múyeshlerge) qaratadı, usı áspabtı qıyalda basqa soǵan uqsas tiptegi áspablar gruppasına kiritedi.
Joqarıda keltirilgen mısallardıń qaysı birinde xızmetkerlerdiń ózgertiwshi xızmeti ayqın kóringenligin anıqlań. Azıq-awqat ónimleri satıwshısı. Jumıs kúni dawamında satıwshı bólimdegi zatlardı tekserip turadı, olardı satıwshılar ushın qolay bolǵan jerlerge alıp qoyadı, satılǵan zatlarǵa durıs haq tólenip atırǵanlıǵın tekseredi hám basqa sol sıyaqlı jumıslardı orınlaydı.
Balalar baqshasınıń tárbiyashısı. Balalardıń oyınlarına, miynetine, óz-ózine xızmet kórsetiwine basshıliq qıladı, balalarda elementar matematikalıq oy-órisin, sóylewin rawajlandırıw, súwret sızıw, háykelsheler jasaw, muzika boyınsha shınıǵiwlar ótkizedi; adamlar jámiyette ózlerin qanday tutıwları tuwrısındaǵı qaǵıydalar, ádep-ikramlılıq normaları menen balalardı tanıstıradi, shańaraqta bala tárbiyası máseleleri boyınsha ata-analar aldında sózge shıǵadı.
3. Izertlewchilik kásipleri (I). Bul topardıń atı túsinik beriwdi talap qıladı. Bul atqa qarap, usı kásip izlew jumısları menen (máselen, geologiyalıq izlew jumısları menen) yamasa ilimiy izertlewler menen, álbette, baylanıslı kásip bolsa kerek, dep oylamaw kerek. Bul jerde ózgertiwshi toparǵa jaqın bolǵan kásipler haqqında gáp baradı.
Usı topardaǵı kásipte islenetuǵın miynettiń maqseti - qandayda bir belgisiz nárseni, onıń ústine kóbinshe sheklengen bir waqıt shárayatında izlewden ibarat boladı. Bunı biz ayaq kiyim sırtın tayarlaytuǵın pishiwshi ustanıń jumısı mısalında súwretlep beriwge háreket etemiz. Ol bir bólek terini qolına alıp, onı presstiń plitası ústine qoyadı, material ústine qırqıw áspabı - keskishti jaylastıradı, udarnikti jumıs ústine sonday jaqınlastıradi, ol solay keskish ústine kelip qaladı hám sonnan keyinǵana stanoktı júrgizedi. Sırttan qaraǵanda, barlıǵı ápiwayı iske uqsap tújıledi. Lekin hár bir teri bólegi óziniń forması, ólshemi, ayqın kózge kórinip turǵan hám kórinbey turǵan sıpatları boyınsha basqa hesh bir sonday teri bólegine uqsamaytuǵın dárejede biytákirar (teriniń túrli orınları qalıńlıǵı menen bir-birinen parıq qıladı, túrlishe deformatsiyalanadı, onda jarılǵan, kesilgen orınlar hám basqa soǵan uqsas kemshilikler bar baladı’, materialdıń túrli bólimleri ayaq kiyimniń belgili bir detalların tayarlaw ushın jaramlı baladı’) b.t. Teri – qımbat bahalı material, sonıń ushın onnan júdá az dárejede shıǵındı shıǵatuǵın etip pishiw oǵada áhmiyetli bolıp esaplanadı. Hár bir material bólegi qolǵa alınǵanında bul haqqında uzaq oylap otırıw ushın waqıt joq. Solay eken, hár sapar tap sol teri bólegi pishiminiń qalayınsha eń jaqsı variantın tabıw múmkin, qalay qılǵanda eń tejemli hám eń sıpatlı variant baladı’, degen quramalı wazıypa bas másele bolıp turadı.
Ózgertiwshi topardaǵı kásiplerge razmetkashılıq (kemesazlıq tarawında, metallǵa islew beriw sanaatında), jeke tártipte kiyim tigiw atele’siniń pishiwshilik kásibin hám basqa soǵan uqsas kásiplerdi kiritiw múmkin.
Tómende keltirilgen eki túrli kásip iyeleri miynetin bir-birine salıstırıń. Olardan qaysı biri kóbirek quramalı ámeliy wazıpalardı sheshedi?
Kóshpeli beton iylewshi mashinasınıń motoristi. Belgilengen retseptlerge muwapıq ol júk tasıw qurılmalarınıń járdeminde sement, qum hám basqa zárúr komponentlerdi aralastırıw agriyetlarına tógedi. Mine sol agriyetlardı tokqa tutastırıp júrgizedi, óshiredi hám solayınsha beton, aralaspa hámde basqa soǵan uqsas nárseler islep shıǵarıw boyınsha berilgen rejimdi orınlaydı.
Skreper mashinisti (jer qazıw-transport mashinası mashinisti).
Qurılısta skreper mashinistleri qurılısqa birinshi bolıp qádem qoyatuǵın adamlar bolıp tabıladı. Olar ele jol qurılmaǵan dalańlıqta birinshi bolıp jumıs baslaydı; ayırım jaǵdaylarda júdá tereń jerlerden, máselen, kotlovanlardan¹ júrip ótiwge tuwrı keledi. Mashinist kovshtıń jaǵdayın gúzetip baradı, kovsh topıraqqa qanday tolıp baratırǵanlıǵın tekserip turadı. Topıraqtıń qásiyetine qarap (ol muzlaǵan bolıwı, shańǵıt bolıwı, ılay aralasqan taslı bolıwı múmkin h.t.b.) onı jılıstırıw rejimin muwapıqlastırıp turadı, yaǵnıy súrip tegislenetuǵın topıraq qatlamınıń qalıńlıǵın ózgertedi.
Mashinist óz jumısında texnikalıqalıq hújjetlerine (texnologiyalıq kartasına, qurılıp atırǵan imarat sxemasına) ámel qıladı.
Joqarıda keltirip ótilgen kásiplerdiń úsh toparǵa bólingenligi – shártli bóliniw bolıp tabıladi. Sonday kásipler de bar, olar eki yamasa hátte usı úsh topardaǵı kásiplerdiń barlıǵına tán bolǵan belgilerdi túrli dárejede ózine qamtiǵan baladı’. Olardan, oqıtıwshılıq kásibi ózgertiwshi kásipler klassına tiyisli, biraq imtihanlar dáwirine kelip, oqıtıwshı oqıwshılardıń bilimin tekseretuǵın, bahalaytuǵin waqıtta miynettiń maqseti kóbirek gnostik kásiplerge tán bolıp qaladı. Ońlawshı slesar dáslep mexanizmniń buzılǵan jerin tabadı, keyin onı dúzetedi, bunday búzılıw basqa tákirarlanbawı ushın neler qılıw kerekligi haqqında oylaydı. Bul jerde miynet maqsetiniń hár úsh túri biliw, ózgertiw hám izertlew túrleri bar. Biraq hár qanday kásipte de miynettiń tiykarǵı maqseti neden ibarat ekenligin belgilep alıw múmkin hám ol áne sol maqsetke qarap anıq bir toparǵa kiritiledi.