Ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí SÚwretlew óneri hám miynet tálimi fakulteti miynet tálimin oqíTÍw metodikasí

Kásip gruppaları. Piramidanıń aqırınan aldıńǵı qabatı (1-súwretke qarań)-miynet shárayatları boyınsha kásipler klassifikatsiyasına toqtap ótemiz. Kásipler tórt gruppaǵa bólinedi:
1. Ádettegi («turmıslıq») mikroklimat shárayatındaǵı miynet (B). Esapshı, ekonomist, sızıwshı, oqıtıwshı hám basqalardı sol kásip gruppasına kiritiw múmkin.
2. Temperatura, ıǵallıq keskin ózgerip turıwshı ashıq hawada islew menen baylanıslı bolǵan miynet (O). Tómendegi kásipler oǵan mısal bola aladı: qurıwshı, ot óshiriwshi, suwshı hám basqalar.
3. Ádetten tısqarı miynet: jer astında, suw astında, biyiklikte, hawada, qaynawshı sexlarda, salamatlıq ushın anıq zıyanlı tásiri bolǵan sexlarda islew (N). Bunday kásipke mısallar: ushıwshı, shaxtyor, akvalang hám t.b.
4. Adamlardıń salamatlıǵı, ómiri ushın, úlken- úlken jámáát baylıqları, materiallıq baylıqlar ushın asırılǵan ruwhıy juwapkershilik penen baylanıslı bolǵan miynet (M). Oqıtıwshı, shıpaker, militsiya xızmetkeri, texnikalıqa qáwipsizligi injeneri hám basqa kásiplerdi mine sol miynet gruppasına kiritiw múmkin.
Joqarıda keltirilgen kásiplerdiń miynet shárayatına qarap bóliniwi bul, álbette, shártli bóliniw b.t. Kóp jaǵdaylarda birdey kásiptegi adamlardıń miyneti túrlishe shárayatta ótedi. Sonıń ushın bunday waqıtlarda sol shárayatlardıń eń tiykarǵıların esapqa alıwǵa tuwrı keledi.


4.Kásiplerde miynet túrleriniń táriypi
Miynet predmetine qarap barlıq kásipler bes tipke bólinedi.
1. «Adam - tábiyat» . Bul jerde miynettiń tiykarǵı, jetekshi predmeti janlı tábiyat bolıp tabıladı. Bul tipke, máselen, tómendegi kásipler kiredi: selektsioner, miywe-palıztanıwshı, mámleketlik selektsiya inspektsiyasınıń laborantı, shárwadar-usta, ximik-bakteriologik analiz laborantı, zootexnikalıq, agronom.
«Adam-tábiyat» tipindegi kásiplerden tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw múmkin:
ósimlikler organizmi miynet predmeti bolǵan kásipler; haywanlar organizmi miynet predmeti bolǵan kásipler; mikroorganizmler miynet predmeti bolǵan kásipler.
Joqarıda kórsetip ótilgen bóliniw «adam-tábiyat» tipindegi kásipke tiyisli bolǵan adamlar miyneti tek esletip ótilgen predmetlerge ǵana qaratılǵan baladı’, degen mánisti ańlatpaydı, álbette. Ósimliktanıwshılar, máselen, jámáát arasında isleydi, hár qıylı texnikalıqadan paydalanadı, olardıń óz miynetlerin esapqa alıw, oǵan ekonomikalıq baha beriw máseleleri menen de shuǵıllanıwlarına tuwra keledi, lekin bári bir ósimliktanıwshılardıń dıqqat-itibarın qaratatuǵın hám olar ǵamxorlıq qılatuǵın tiykarǵı predmet - bul ósimlikler hám olar ósetuǵın ortalıq esaplanadı.
Bul tiptegi kásipti tańlaw waqtında siz ózińiz tábiyatqa qanday qatnasta bolıwıńız júdá áhmiyetke iye bolıp tabıladı: siz oǵan dem alatuǵın, kewil xoshlıq qılatuǵın orın dep qaraysızba yamasa ózińizdi pútkil kúsh-ǵayratıńızdı qandayda bir ónim óndiriwge sarıplawǵa qaratılǵan ustaxana dep qaraysızba? Bul sorawǵa juwap beriw ushın adam ózin óndiris penen baylanıslı bolǵan, tiri tábiyatqa baylanıslı sotsiallıq paydalı miynet protsesinde yamasa tiyisli dógerekler, qızıǵıwshılıq boyınsha dúzilgen gruppalardıń shınıǵiwlarında qatnasıp sınap kóriwi múmkin.
«Adam-tábiyat» tipindegi kásiplerdi tańlaw waqtında esapqa alıw zárúr bolǵan jáne bir qásiyet bar. Miynettiń biologiyalıq ob'ektleriniń ózine tán- qásiyeti sonnan ibarat, olar (óz ishki nızamlılıqlarına qaray) quramalı, ózgeriwsheń hám nastandart baladı’. Ósimlikler de, haywanlar da, mikroorganizmler de dúnyaǵa kelip jasaydı, ósedi, rawajlanadı.
Sonday-aq kesellikke shalınadı hám nabıt baladı’. Bul tarawda isleytuǵın xızmetker tiri organizmler haqqında júdá kóp nárselerdi bilip ǵana qalmay, sol menen birge kóbinshe anıq júz beretuǵın yamasa júz berıwı itimalı bar ózgerislerdi de aldınnan kóre alıwı kerek. Konkret miynet wazıypaların sheshiw waqtında adamnan intsiativalılıq hám erkinlik talap etiledi, ol tábiyatqa ǵamxor hám uzaqtı kóre alatuǵın adam bolıwı kerek.
2. «Adam-texnika». Bunday kásipler tipinde miynettiń tiykarǵı jetekshi predmeti texnikalıqa ob’ektleri (mashinalar, mexanizmler hám basqa soǵan uqsaslar), materiallar, energiya túrlerinen ibarat baladı’. Jansız tábiyat ob’ektleri (Jer astı baylıqları, topıraq, suw, orman hám awıl xojalıǵı ónimleri) hám kópshilik tárepten solarǵa uqsaǵan baladı’.
Bul jerde xızmetkerlerdiń miyneti tek texnikalıqaǵa ǵana qaratılıp qalmaydı. Bundaylarǵa, trolleybus aydawshısı jumıs waqtında jolawshılar menen qatnasta baladı’, kran mashinisti (kranshı) awıl xojalıq haywanları qamalǵan qápesti artıw menen bánt bolıwı múmkin hám t.b. Lekin báribir bul jaǵdaylarda xızmetkerlerdiń kásiplik dıqqat-itibarı qaratılatuǵın hám olar g`amxorlıq qılatuǵın jetekshi predmet - texnikalıqa ob’ektleri hám olardıń qásiyetleri bolıp qala beredi.
«Adam-texnika» tipindegi kásiplerden tómendegilerdi ajıratıp kórsetiw múmkin: qazıp alınǵan topıraq, taw jınıslarına islew beriw menen baylanıslı bolǵan kásipler: buldozer mashinisti, burawlaw qurılmasınıń dizelisti, kán texnigi, injener-geolog hám soǵan uqsaslar; nametall sanaat materialları, buyımlar, shala ónimlerge islew beriw hám olardan paydalanıw menen baylanıslı bolǵan kásipler: agash ustası, keń profildegi optik, toqıwshı, tigiwshi-model’er, injener-texnolog hám basqalar; metall óndirisi hám oǵan islew beriw, mashinalardı, priborlardı mexanikalıq usılda jıynaw hám montajlaw menen baylanıslı bolǵan kásipler: tokar, programma menen basqarılatuǵın stanoklar operatorı, slesar-áspabsaz, texnikalıq-metallurg, yarım avtomat mashinalarda elektr menen kepserlewshi hám t.b.; texnologiya mashinaları, úskeneleri, transport quralların ońlaw, sazlaw hám olarǵa xızmet kórsetiw menen baylanıslı bolǵan kásipler: ońlawshı-slesar, texnologiyalıq úskeneler ońlawshısı, injener-mexanik hám basqalar; imaratlar, qurılıslar, konstruktsiyalardı montajlaw hám ońlaw menen baylanıslı bolǵan kásipler: armaturashı-betonshı, qolda isletiletuǵın áspab penen kepserlewshi-elektr kepserlewshi, slesar-ońlawshı, arxitektor hám basqalar; elektr úskenelerin, priborlardı hám apparatlardı jıynaw, montajlaw menen baylanıslı bolǵan kásipler: elektr montajshı, radioapparatlar hám priborlar montajshısı, mikrosxemalardı jıynawshı, saatsaz jıynawshı, injener-fizik hám basqalar; elektr úskeneleri, priborlar, apparatlar remontı, ońlanıwı hám olarǵa xızmet kórsetiw menen baylanıslı bolǵan kásipler: radio hám televizion apparatlarǵa xızmet kórsetiw hám olardıń remontı boyınsha radiomexanik, elektroslesar, programma menen basqarılatuǵın stanoklardı sazlawshı, elektr baylanısı texnigi, radio-fizik hám basqalar; júk kóteriw, transport quralların qollanıw hám olardı basqarıw menen baylanıslı bolǵan kásipler: avtomobil aydawshısi, mexanizator, aviakompaniyalardıń ushıwshısı, avtomobil transportınan paydalanıw injeneri hám basqalar; awıl xojalıq ónimlerin qayta islew menen baylanıslı bolǵan kásipler: aspaz, nanbay, azıq-awqat ónimlerin qayta islew boyınsha injener-texnolog hám basqalar.
Texnika ob’ektlerin qayta islew, ózgertiw, qayta jaylastırıw yamasa bahalawda xızmetkerden oǵada anıq islew, óz is-háreketlerinde ózine isengen bolıwi talap etiledi. Solay eken texnikalıqa ob’ektleri ámelde bárháma adamnıń óz qolı menen jaratılar eken, texnikalıqa áleminde novatorlıq, oy-pikir juwırtıp kóriw ushın, texnikalıqa dóretiwshiligin kórsetiw ushın ásirese úlken múmkinshilikler bar bolıp tabıladı. Jumısqa dóretiwshilik penen qatnasta bolıw menen bir qatarda texnikalıqa tarawında adamnan joqarı dárejede atqarıwshılıq intizamı talap etiledi.
3. «Adam-adam». Bul jerde tiykarǵı miynet predmeti adamlar bolıp tabıladı. Bul miynet tarawında mejıller, qızıǵıwshılıqlar qay dárejede ekenligin anıqlawda oqıw predmetlerinen tısqarı, siz jeke ózińiz jámáát bolıp ótkiziletuǵın ilajlardı shólkemlestiriwde qatnasıp iyelegen tájiriybeńiz de járdem beredi.
Bul tipke kiretuǵın tómendegi kásiplerdi ajıratıp kórsetiw múmkin:
- Radioelektron apparatlar hám priborlar montajshısi elektr hám radiotexnikalıqa tarawında tereń bilimge iye bolıwı kerek.
Adamlardı oqıtıw hám tárbiyalaw menen, balalar jámáátin uyımlastırıw menen baylanıslı, bolǵan kásipler: mektepke shekemgi tárbiya ornı tárbiyashısı, óndiris tálimi ustası, oqıtıwshı hám basqalar;
óndiristi basqarıw, adamlarǵa, jámáátlerge basshılıq etiw menen baylanıslı bolǵan kásipler: avtotransport kárxanasınıń dispetcheri, óndiristi shólkemlestiriw boyınsha injener-ekonomist hám basqalar; turmıslıq, sawda xızmetin kórsetiw menen baylanıslı bolǵan kásipler: satıwshı, shashtárez, kompleks qabıl punktinde buyırtpalardı qabıllawshı hám basqalar; informatsiyalıq xızmet kórsetiw menen baylanıslı bolǵan kásipler, qalalar aralıq baylanıs operatorı, maǵlıwmatlar byurosınıń xızmetkeri, ekskursovod hám basqalar; adamlarǵa xabar-kórkemlik xızmet kórsetiw hámde kórkem-óner jámáátlerine basshılıq etiw menen baylanıslı bolǵan kásipler: klub xızmetkeri, dirijyor hám basqalar;
meditsinalıq xızmet kórsetiw menen baylanıslı bolǵan kásipler: feldsher, meditsina hámshirası, shıpaker hám basqalar.
«Adam-adam» tipindegi kásiplerge tiyisli miynettiń tiykarǵı mazmunı adamlardıń ózara bir-birine tásir kórsetiwinen ibarat. Bunday bir-birine tásir kórsetiwdiń áhmiyetli bólimi ózara qatnasıqlar esaplanadı.
Bul tiptegi kásip boyınsha nátiyjeli islew ushın adamlar menen baylanısqa kirisiw hám olar menen turaqlı túrde baylanısta bolıwdı, adamlardı túsiniwdi, olardıń ózine tán qásiyetlerin bilip qatnasta bolıwdı úyrenip alıw kerek, sonday-aq, óndiris, pán, texnikalıqa, kórkem-óner hám basqa sol sıyaqlı tiyisli tarawǵa tiyisli bilimlerdi iyelep alıw tiyis.
Adamlar menen islesiw onshelli ańsat islerden emes. Mısal ushın satıwshıliq kásibin alıp kóreyik. Satıwshı jum’is waqtında hár minutta jańa-jańa adamlar menen qatnas qılıwı kerek. Qarıydarlar hár qıylı baladı’: olar arasında og`ada sınshılları da, zat tańlawda ekilenip turatuǵınları da, hádden tıs kóp sóyleytuǵınları da ushırap turadı hám t.b. Qarıydarlar menen qatnas qıla alıw bolsa satıwshınıń wazıypası’ bolıp tabıladı.
Bul jerde satıwshıǵa ózine tán talant: saldamlılıq, múlayim, xosh pejıl bolıw sheberligi zárúr baladı’.
«Adam - adam» tipindegi kásip tańlaw ushın júdá áhmiyetli hám zárúr bolǵan jeke pazıyletlerdiń qısqasha dizimi tómendegilerden ibarat:
adamlar menen islesiw protsesinde turaqlı túrde jaqsı keypiyatta bolıw;
adamlar menen qatnasta bolıwǵa ózinde zárúrlik seziw, jámáát, atalıq islerinde belsene qatnasıw;
basqa adamlardiń niyetin, oy-pikirlerin, keypiyatın túsine alıw, oyında ózin basqa adamnıń ornına qoyıp kóriw qábileti;
adamlar ortasıdaǵı ózara qatnaslardı tez bilip alıw, kópshilik adamlardıń jeke pazıyletlerin jaqsı túsiniw hám biliw sheberligine iye bolıw;
túrli adamlar menen ulıwma til taba alıw.
4. «Adam-belgiler sisteması». Kásiplerdiń bul tipinde shártli belgiler, sanlar, kodlar, tábiǵıy yamasa jasalma tiller tiykarǵı jetekshi miynet predmeti esaplanadı. Házirgi zaman adamı belgiler hám belgi sistemaları dúnyasında tekstler, sızılmalar, sxemalar, kartalar, kesteler, formulalar, jol belgileri ishinde jasaydı. Sonın ushın bulardıń bárin biletuǵın tiyisli qániygeler de zárúr.
«Adam-belgiler sisteması» tipindegi kásipler tómendegilerdi óz ishine aladı:
hújjetlerdi (ana tilinde yamasa shet tilinde) rásmiylestiriw, is júritiw, tekstler hám olardıń qayta jazılıwı, qayta kodlanıwı menen baylanıslı bolǵan kásipler: awdarmashı, sekretar-mashinistka, telegrafshı, texnikalıq redaktor hám basqalar;
sanlar, muǵdarlıq qatnaslar miynet predmeti esaplanǵan kásipler:
esaplaw mashinalarınıń operatorı, qadaǵalawshı-kassir, dástúrlewshi, esapshı, texnikalıq-rejelestiriwshi hám basqalar;
shártli belgiler sisteması, ob'ektlerdiń sxemalıq kórinisindegi informatsiyalardı qayta islew menen baylanıslı bolǵan kásipler: sızıwshı, topograf, texnikalıq-geodezist, injener hám basqalar.
Bul tiptegi kásiplerdiń qaysı birinde nátiyjeli islew ushın mine sol belgiler álemine, sırttan qaraǵanda qurı belgi bolıp kórinetuǵın álemge qıyalıy súngip ketetuǵın, dógerek-átiraptı orap alǵan ómirdegi predmetli qásiyetlerdi birden umıta alatuǵın hám barlıq dıqqat-itibarın ol yamasa bul belgiden ibarat maǵlıwmatlarǵa qarata alatuǵın dárejedegi ayrıqsha qábilet zárúr baladı’. Shártli belgiler formasındaǵı informatsiyalardı qayta islew waqtında maǵlıwmatlardı qadaǵalaw, tekseriw, esapqa alıw, qayta islew wazıypası, sonday-aq, jańadan belgiler, belgi sistemaların jaratıw wazıypası’ payda baladı’.
Túrli predmetler, stanoklar, esaplawlar, sızılmalar, sxemalar, jazıwlar alıp barıw, hár qıylı túrdegi maǵlıwmatlar (gazetalardan qırqıp alınǵan maqalalar, hújjetlerden kóshirmeler), bir tilden ekinshi tilge awdarılǵan sózlerdiń tártipke salıp toplanıwı hám saqlanıwı boyınsha orınlanǵan jazba jumısıńızda óz tájiriybeńizge baha beriwge háreket etip kóriń. Eger mine sol islerdi siz erinbesten qızıǵıwshılıq penen orınlaǵan bolsańız, múmkin, bul siziń keleshektegi shuǵıllanatuǵın jumısıńız, professional xızmet kórsetetuǵın tarawıńız bolıp qalıwı múmkin.
5. «Adam kórkem obraz». Kásiplerdiń bul tipinde kórkem obrazlar, olardıń dúziliw usılları jetekshi miynet predmeti esaplanadı. Bul jerde tómendegi kásiplerdi ajıratıp kórsetiw múmkin:
súwretlew óneri menen baylanıslı bolǵan kásipler: kórkem mebeller óndirisi boyınsha usta, tasqa oyıp gúl salıwshı, jaqtırtıwshı elektrotexnigi (teatrda), ayaq kiyim konstruktor-modeleri, dizayner-súwretshi (xudojnik) hám basqalar;
muzika xızmeti menen baylanıslı bolǵan kásipler: pianino hám royallardı sazlawshı, orkestr artisti, kompozitr hám basqalar;
ádepiy-kórkem óner menen baylanıslı bolǵan kásipler: kórkem ádepiyat redaktorı, ádepiy xızmetker hám basqalar;
aktyorlıq-saxna xızmeti menen baylanıslı bolǵan kásipler: teatr artisti, estrada artisti hám basqalar. «Adam kórkem obraz» tipindegi kásiplerdiń ózine tán-qásiyetlerinen biri sonnan ibarat, xızmetker ámelge asırǵan, sarıplanǵan miynetiniń kópshilik bólegi sırttan qaraǵan adamnıń kózine kórinbey, jasırınsha qaladı. Bunnan tısqarı, miynettiń sońǵı nátiyjesine erisiw ushın, yaǵnıy atqarıwdıń jeńil, qıynalmastan orınlanıwı hám oynalıp atırǵan roldiń tábiyǵıy shıǵıwı ushın kóbinshe arnawlı kúsh-g`ayrat sarıplawǵa tuwrı keledi.
Saxnada bir neshe minut dawam etetuǵın tamashanı kórsetiw ushın artist hár kúni bir neshe saatlap miynet etiwi kerek. Bul tiptegi kásipti tańlamaqshı bolsańız, miynettiń mine sol jasırın tárepi haqqında oylap kóriń, múmkin, bul isti orınlaw siziń qolıńızdan kelmey qalıwi da múmkin.