Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı
Bilimlendiriw Ministrligi

Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik

pedagogikalıq institutı

Tábiyiy pánler fakulteti

5110300 - «Ximiya» bakalavr tálim baǵdarınıń

2-kurs talabası ______________________________

___________________________páninen

Kurs jumısi

Tema: Ózbekstanda ximiya pán ha’m sanaatinin’ rawajlaniwi

Ilimiy basshısı: A.Erekeeva

Nókis - 2021
M A Z M U N I
Kirisiw………………………………………………………………
I bap Ózbekstanda ximiya pániń rawajlaniwi ……………………..
I.1. Ózbekstan alimlariniń ximiya panine qosqan ulesi …
I.2. Ximiya sanaatinin’ tábiyatqa ziyan tasiri …………………
II bap Ózbekstan ximiya sanaati……...
II.1. Ózbekstanda ximiya sanaatiń rawajlaniwi …………..
II.2. Ózbekstanda anorganik islep shig’ariw sanaati …………………
II.3. Mineral toginlerdi islep shig’ariw sanaati
II.4. Ózbekstanniń neft ha’m gaz sanaati ……………………………
Juwmaqlaw…………………………………………………………..
Paydalanǵan ádebiyatlar……………………………………………

Kirisiw
Ozbekistan hazirgi waqitta ximiya taraw boyinsha tez pat penen rawajlanip baratir. Mamleketler usi ximiya sanaatinin’ arqasinan rawajlang’an mamleketler arasina qosiladi.Ózbekstanda ximiya páni jedel pát menen rawajlanıp atır. Mamleketimizdegi Ózbekstan pánler akademiyası tiyisli bolǵan ximiya tarawına tiyisli 6 ilimiy tekseriw institutları iskerlik kórsetip atır. Bularǵa ulıwma hám organikalıq bolmaǵan ximiya, ósimlik elementları ximiyası, bioorganik ximiya, polimerlar fizikasi hám ximiyası, Ózbekstan farmacevtika ilimiy izertlew institutı hám basqalardı alıw múmkin. Bunnan tısqarı universitetlerdiń ximiya fakultetlerinde, ximiya texnologiya institutı, sonıń menen birge Tashkent farmacevtika institutınıń qatar kafedralarında ximiya pánine tiyisli eń aktual máselelerdi hal etiw jolında úlken ilimiy izertlewler alıp barıladi.
Keyingi jıllarda Ózbekstanda ximiya sanaatı jedel rawajlanıp atırǵanlıǵı ximiya kárxanaları shıǵındısız texnologiyalardan paydalanayotganligi júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta respublikamızda tómendegi kárxanalar iskerlik kórsetip atır.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń sheshimi
Mineral tóginlerdi satıwdıń bazar mexanizmlerin engiziw, ximiya sanaatı kárxanalarınıń qarızdarlıqların restrukturizatsiya qılıw maydanınan kórilgen sharalar olardı finanslıq salamatlandırıwǵa hám islep shıǵarıw quwatlarınan paydalanıw dárejesin asırıwǵa múmkinshilik berdi. Usınıń menen birge, ximiya tarmaǵın jáne de rawajlandırıw hám diversifikatsiya qılıw, ximiya ónimleri óndiristiń ámeldegi quwatların modernizaciyalaw hám jańaların qurıw ushın investitsiyalardı tartıw hám de kirip kólemin keńeytiwge tosqınlıq qılıp atırǵan sistemalı máseleler saqlanıp qalıp atır. Atap aytqanda, investitsiyalıq qızıqlıqtıń tómenligi hám tarmaqtı rawajlandırıw ushın óz qarjlarınıń jetkilikli emesligi shiyki zat resurslarini tereń qayta islew boyınsha aldıńǵı texnologiyalardı engiziw imkaniyatın bermeyapti, bunıń áqibetinde islep shıǵarılıp atırǵan ónimde mineral tóginler úlesiniń joqarılıǵı saqlanıp qalıp atır. Ximiya ónimleri islep shıǵarıw salasında jáhán ximiya sanaatı rawajlanıwınıń tendensiyalarini hám respublikanıń zárúrli shiyki zat potencialın esapqa alıwshı fundamental ilimiy baza hám zamanagóy joybar -injiniring islenbeleri joq. Ximiya tarmaǵın jáne de diversifikatsiya qılıw, jańa islep shıǵarıw quwatların jaratıw hám de ishki hám sırtqı bazarlarda talap joqarı bolǵan ónimler nomenklaturasini keńeytiw ushın tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw, jetekshi shet el institutlardı tartqan halda zamanagóy ilimiy hám joybar bazasın jaratıw, sonıń menen birge, “O'zkimyosanoat” AJ kárxanalarınıń finanslıq turaqlılıǵındı asırıw maqsetinde:
1. Respublika ximiya tarmaǵın jáne de rawajlandırıw hám diversifikatsiya qılıwdıń tiykarǵı baǵdarları etip tómendegiler belgilensin uglevodorod shiyki zatın hám mineral resursların tereń qayta islew tiykarında ekonomika tarmaqlarında hám jáhán bazarında talap úlken bolǵan, joqarı qosılǵan bahalı ximiya ónimleri nomenklaturasini keńeytiw respublikanıń mineral tóginlerge bolǵan talabın qandırıw hám kirip potencialın bekkemlewge qaratılǵan jańa islep shıǵarıw quwatların jumısqa túsiriw hám iskerlik júrgizeyotganlarini modernizaciyalaw ximiya sanaatı kárxanalarınıń ustav kapitalında mámleket qatnasıwın kemeytiw, tarmaqqa tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw, tarmaq kárxanaları hám isbilermenlik subektleri ortasında kooperatsiya baylanısların rawajlandırıw arqalı bazalıq ónimlerdi qayta islewdi tereńlestiriw pánni hám sohaviy ilimiy izertlewlerdi aktiv rawajlandırıw, sonıń menen birge, birinshi náwbette, uglevodorod shiyki zatı hám mineral resursların tereń qayta islewge qaratılǵan aldıńǵı ilimiy islenbelerdi óndiriske integraciya qılıw joybar -injiniring jumısları hám diagnostika izertlewleri sapasın asırıw, ximiya hám ximiya texnologiyalarınıń barlıq baǵdarları boyınsha kadrlardı tayarlaw hám qayta tayarlawdıń nátiyjeli sistemasın shólkemlestiriw.
2. 2018-2030 jıllarda ximiya ónimleri islep shıǵarıwdı 4, 5 esege, sonday-aq, mineral tóginlerdi - 2 esege (1, 2 million tonnadan 2, 4 million tonnaǵa shekem), ónimler kiripin - 4 esege asırıw, sonıń menen birge, organikalıq ximiya ónimleri úlesin 7 procentten 54 procentkeshe jetkiziw arqalı tarmaqtı diversifikatsiya qılıwdı názerde tutatuǵın “O'zkimyosanoat” AJ iskerliginde islep shıǵarıw quwatların keńeytiw hám modernizaciyalaw, bazalıq ónimlerdi qayta islewdi jáne de tereńlestiriw, ámeldegi aktivlerden aqılǵa say paydalanıw hám basqarıwdıń zamanagóy usılların engiziwdiń tiykarǵı baǵdarların ámelge asırıw boyınsha “Jol kartası” 1-qosımshaǵa muwapıq tastıyıqlansin, oǵan kóre:
a) qısqa múddette (2018-2020 jıllarda ): “Ammofos-Maksam” AJda ámeldegi islep shıǵarıw quwatların modernizaciyalaw esabına fosforli tóginler islep shıǵarıw kólemin 20, 0 mıń tonnaǵa asırıw (100 procent sap halda );
“Navaiyazot” AJda jılına 100 mıń tonna polivinilxlorid, 75 mıń tonna kaustik soda, 300 mıń tonna metanol;
“Navaiyazot” AJda jılına 500 mıń tonna azot kislotası ;
“Navaiyazot” AJda jılına 660 mıń tonna ammiak, 577, 5 mıń tonna karbamid;:
“Ferǵanaazot” AJda tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı tartqan halda jılına 7, 8 million dana zamanagóy polimer oboylar;
“Dıyxanobod kaliyli tóginler zavodınıń islep shıǵarıw quwatların keńeytiw” investitsiyalıq joybarı (II basqısh ) sheńberinde taw-kán kompleksi joybar kólemlerinde islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
b) ximiya ónimleri islep shıǵarıwdı diversifikatsiya qılıw, mineral tóginler hám ósimliklerdi qorǵaw ximiyalıq quralların islep shıǵarıwdı asırıw, organikalıq ximiya, sonday-aq, polimer ónimler, sintetik talshıqlar, rezinotexnika hám basqa tayın ónimler islep shıǵarıwdı rawajlandırıwǵa jóneltirilgen orta hám uzaq múddetlerde perspektivalı investitsion joybarlardı ámelge asırıw (2030 jılǵa shekem).
Bunda ámeldegi islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw hám keńeytiw hám de jańa qayta islew quwatların jaratılıwma qaratılǵan, dáslepki esap -kitaplarǵa kóre 4, 8 milliard AQSH dollarına teń 29 investitsiyalıq joybarlar tiykarınan tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı tartqan halda ámelge asıriladı.
3. Investitsiyalıq joybarlardı ámelge asırıwdı jedellestiriw maqsetinde “O'zkimyosanoat” AJ tómendegilerdi támiyinlasin. “Ferǵanaazot” AJ hám “Qo'qon superfosfat zavodi” AJni shet el investorlarga satıw maqsetinde islep shıǵarıwdı modernizaciyalaw, keńeytiw hám diversifikatsiya qılıw boyınsha 2018 jıl 30 dekabrge shekem bul jámiyetlerdiń aktivlerin ǵárezsiz bahalawdı juwmaqlaw. Sirdaryo wálayatı Jańayer qalasında ammiak hám karbamid islep shıǵarıw zavodın qurıw boyınsha joybar hújjetlerin islep shıǵıw ushın, keyinirek “Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Joybar basqarıwı milliy agentligi qasındaǵı joybarlar hám import kontraktlarni kompleks ekspertiza qılıw orayi” DUKda kompleks ekspertiza qılıw shárti menen, ximiya salasında tájiriybege iye shet el kompaniya menen esaptan tısqarı jol menende tuwrıdan-tuwrı ózara kelisiwler tiykarında shártnama dúziw. Navaiy wálayatında fosforli tóginler islep shıǵarıw kompleksin qurıw boyınsha 2019 jıl avgust ayına shekem Ózbekstan Respublikası Mámleket geologiya hám mineral resurslar komiteti hám Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti menen birgelikte shet el shólkem tárepinen fosforli shiyki zat maydanın bahalaw (ekspertizadan ótkeriw) tiykarında investitsiyalıq joybardı ámelge asırıw konsepsiyasın islep shıǵıw.
4. Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti Ekonomika ministrligi, Ózbekstan Respublikası Tikleniw hám rawajlanıw fondı (keyingi orınlarda - Fond) hám “O'zkimyosanoat” AJ menen birgelikte joybar hújjetlerin islep shıǵıw nátiyjelerine kóre, “Jol kartası”da kórsetilgen perspektivalı investitsiyalıq joybarlardı finanslıq támiynlewdiń anıq dáreklerin belgilesin. Bunda ximiya salasında islep shıǵarıw quwatların modernizaciyalaw hám keńeytiw, jańa qayta islew quwatların jaratılıwma qaratılǵan jańa investitsiyalıq joybarlar tiykarınan tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı tartıw esabına ámelge asırılıwı belgilensin.

5. Xalıq aralıq konsalting kompaniyaların tartqan halda tarmaq kárxanalarınıń investitsiyalıq ózine tartatuǵındorligini hám mineral tóginler óndiriste energiya puxtalıqtı asırıw boyınsha jumıslar ámelge asırılıp atırǵanı maǵlıwmat ushın qabıl etińsin. Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi 2019 jıl 15 apreliga shekem xalıq aralıq konsalting kompaniyalarınıń usınısların esapqa alǵan halda, ximiya sanaatı sistemasın reformalaw jáne onıń investitsiyalıq ózine tartatuǵındorligini asırıw boyınsha usınıs kiritsin.

6. Tómendegiler:
Ózbekstan Respublikası Bas penenministri A. N. Aripovga - “Jol kartası”da belgilengen ilajlar waqıtında hám tolıq ámelge asırılıwın qatań baqlaw ;
Ózbekstan Respublikası Bas penenministriniń orınbasarı A. S. Sultanovga - ximiya tarmaǵı obiektlerin waqıtında jumısqa túsiriw hám de “Jol kartası”da belgilengen ilajlardı ámelge asırıw boyınsha ministrlikler hám keńselerdiń jumısların muwapıqlastırıw. Ózbekstan Respublikası Bas penenministriniń orınbasarı - Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti baslıǵı S. R.Xolmurodovga - xalıq aralıq finans peneninstitutları hám shólkemleri qarjların qosıw hám de intalı investorlarni tabıw hám ximiya tarmaǵına tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalardı tartıw ;
“O'zkimyosanoat” AJ basqarıwı baslıǵı A. A. Abdullayevga - qosiletuǵın aqshalardı waqıtında ózlestiriw hám de investitsiyalıq joybarlar sheńberinde obiektler qurılısınıń juwmaqlanıwın támiyinlew hám olardıń qatań belgilengen múddetlerde joybar quwatlarına shıǵıwı ushın jeke juwapkerlik júklensin.
7. Ózbekstan Respublikası Ekonomika ministrligi, Finans penenministrligi, Jekelestirilgen kárxanalarǵa kómeklesiw hám básekin rawajlandırıw mámleket komiteti, Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti, “O'zkimyosanoat” AJning tómendegi usınıslarına razılıq berilsin. “Samarqandkimyo” AJ, “Elektrkimyozavod” QK AJ hám “Jizzaq plastmassa” AJning ustav kapitalı daǵı mámleket úlesi hám “O'zkimyosanoat” AJ úlesin, sonıń menen birge, “Ferǵanaazot” AJning ustav kapitalı daǵı mámleket úlesin, sonday-aq, investitsiya jáne social minnetlemelerdi qabıllaw shárti menen, jeke investorlarga bazar manisinde satıw. “O'zkimyosanoatloyiha” AJning ustav kapitalı daǵı mámleket úlesin nominal bahada hám “Navaiy KMK” DKning Qızılqum fosforit kombinatı múlk kompleksin qaldıq balans manisinde “O'zkimyosanoat” AJ ustav kapitalına mámleket úlesi retinde kirgiziw “Ferǵanaazot” AJning 3-san sanaat maydanshası daǵı ulıwma maydanı 6, 5 gektar bolǵan paydalanilmayotgan obiektlerdi (sexlar, obiektler hám olarǵa tutas aymaqları menen) investitsiya minnetlemelerdi qabıllaw shárti menen “nol” ma`nisinde satıw Investitsiya jáne social minnetlemelerdi qabıllaw shárti menen kaprolaktam islep shıǵarıw shıǵındıların utilizaciya qılıw hám qayta islew ushın qalıs tapsırıw maydanınan patentlengen texnologiyaǵa iye bolǵan “ECO TECH GROUP” QK MCHJ menen investitsiya shártlesiwin dúziw 2020 jıldan baslap “O'zkimyosanoat” AJ quramına kiretuǵın aksiyadorlik jámiyetleri tárepinen jıllıq finanslıq esabatlardı járiyalaw hám olardı Xalıq aralıq audit standartları hám Xalıq aralıq finanslıq esabatlar standartlarına muwapıqlıǵı maydanınan sırtqı auditdan ótkeriw rejimin engiziw 2021 jılǵa shekem xalıq aralıq tájiriybege tıykarlanıp investitsiya hám islep shıǵarıw processlerin, materiallıq hám finanslıq resursların basqarıw boyınsha informaciya sistemaların, nátiyjelililikti asırıw kórsetkishlerin qollaǵan halda xızmetkerler miynetin xoshametlewdiń zamanagóy usılların engiziw.
8. Ózbekstan Respublikası Tikleniw hám rawajlanıw fondına hám qayta finanslovchi kommerciya banklerine ximiya sanaatında jańa investitsiyalıq joybarlardı tayarlaw maqsetinde joybar hújjetlerin islep shıǵıw hám izertlew jumısların ámelge asırıw ushın “O'zkimyosanoat” AJ jáne onıń quramına kiretuǵın xojalıq jámiyetlerine kreditler ajıratıwǵa ruxsat berilsin. Belgilensingi jańa investitsiya joybarların tayarlaw ushın kreditler Fond tárepinen shártnamada belgilengen, biraq 5 million AQSH dolları ekvivalentinen kóp bolmaǵan muǵdarda ajratıladı shet el investorlar menen sheriklikte finanslashtiriladigan jańa investitsiyalıq joybarlardı tayarlaw ushın Fond tárepinen ajratılatuǵın kredit muǵdarı 10 million AQSH dolları ekvivalentine shekem ko'paytirilishi múmkin Fond qarjların ajıratıwǵa tarmaq ilimiy-texnika keńesi menen kelisim texnikalıq wazıypa, “Ózbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Joybar basqarıwı milliy agentligi qasındaǵı joybarlar hám import kontraktlarni kompleks ekspertiza qılıw orayi” DUKda ekspertizadan ótkerilgen joybaroldi hújjetlerin tayarlaw hám izertlew jumısların orınlaw boyınsha dúzilgen shártnama tiykar boladı bul bandga tiykarınan Fond kreditlerin ajıratıw Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti menen kelisim halda ámelge asıriladı ;
Fond kreditleri xızmet kórsetiwshi bankler arqalı qayta finanslashtiriladi hám qayta finanslovchi banktiń jıllıq 0, 25 procent muǵdarı daǵı marjasi qosılǵan halda, joybardı jumısqa túsiriw dáwirine shekem, atap aytqanda, 3 jıllıq jeńillikli dáwirdi esapqa alǵan halda, ulıwma jıllıq procent stavkası 2, 25 procent muǵdarında 5 jıl múddetke ajratıladı kreditler hám olar boyınsha barlıq ǵárejetler texnikalıq-ekonomikalıq tiykar tastıyıqlanishi processinde joybarlar ma`nisine kiritiledi hám olardıń qaytarılıwı joybarlar ámelge asırılǵanınan keyin, obiektler jumısqa túsirilgeninen keyin alınǵan dáramatlar hám joybar hújjetlerin investorlarga satıwdan túsken Fond qarjları hám de qarız alıwshınıń umumxo'jalik iskerliginen alınǵan dáramatlar yamasa “O'zkimyosanoat” AJ qarjları esabınan ámelge asıriladı.
9. “O'zkimyosanoat” AJ, Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti hám Ekonomika ministrliginiń Kareya ximiya - texnologiyaları ilimiy-izertlew institutı (KRICT) menen sheriklikte “Tashkent ximiya texnologiyaları ilimiy-izertlew institutı” MCHJ hám “O'zkimyosanoatloyiha” AJ negizinde - Ilimiy-izertlew hám proektlestiriw institutı - Ximiya texnologiyaları orayı (keyingi orınlarda - Oray ) ni shólkemlestiriw tuwrısındaǵı usınısına razılıq berilsin. Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti, “O'zkimyosanoat” AJ hám Ózbekstan Respublikası Sırtqı jumıslar ministrligi Oray iskerligin shólkemlestiriw ushın EDCF (Kareya Respublikası ) liniyasi boyınsha Eksimbankning 50 million AQSH dolları muǵdarı daǵı kredit hám grant qarjların qosıwdı támiyinlasin. “O'zkimyosanoat” AJ Ózbekstan Respublikası Investitsiyalar boyınsha mámleket komiteti hám Finans penenministrligi menen birgelikte eki ay múddette Oray iskerligin shólkemlestiriw hám finanslıq támiynlew dáreklerin anıqlaw boyınsha Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesine usınıslar kiritsin.
10. Ózbekstan Respublikası Finans penenministrligi “O'zkimyosanoat” AJ jáne onıń quramına kiretuǵın xojalıq jámiyetleriniń ustav kapitalı daǵı mámleket úlesi boyınsha 2019 -2021 jıllar juwmaqlarına kóre esaplanatuǵın dividendlar investitsiya joybarların finanslıq támiynlew, sonday-aq, investitsiya joybarların ámelge asırıw ushın qosılǵan kredit hám qarızlardı tólewge jóneltiriw shárti menen kapitalızatsiya etińsin (Ózbekstan Respublikası Mámleket byudjetine jóneltiriletuǵın 30 procent muǵdarı daǵı dividendlar bunnan tısqarı ).
11. Ekonomika ministrligi, Finans penenministrligi, Oraylıq bank, Fond, kommerciya bankleri hám“O'zkimyosanoat” AJning “O'zkimyosanoat” AJ jáne onıń quramındaǵı kárxanalardıń Fond hám Ózbekstan Respublikası Sırtqı ekonomikalıq iskerlik milliy bankiniń kreditleri boyınsha minnetlemelerin 2-qosımshaǵa muwapıq restrukturizatsiya qılıw tuwrısındaǵı usınıslarına razılıq berilsin.
Ózbekstan Respublikası Finans penenministrligi “O'zkimyosanoat” AJ kárxanalarınıń minnetlemeleri boyınsha aldın berilgen mámleket kepilliklerine bul qarardan kelip shıǵıs ózgertiwler kiritsin.
12. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń hám Ózbekstan Respublikası húkimetiniń ayırım qararlarına 3-qosımshaǵa muwapıq ózgertiw hám qosımshalar kiritilsin.
13. “O'zkimyosanoat” AJ bir ay múddette mápdar ministrlik hám keńseler menen birgelikte nızamshılıqqa bul qarardan kelip shıǵıs ózgertiw hám qosımshalar tuwrısında Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesine usınıs kiritsin.
14. Usı qarardıń atqarılıwın baqlaw Ózbekstan Respublikası Bas penenministri A. N. Aripov, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Admınıstratsiyasi basshısı Z. Sh. Qaǵıydaiddinov hám Ózbekstan Respublikası Bas penenministri orınbasarı A. S. Sultanov moynına júklensin.