Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

I.2. Ximiya sanaatinin’ tábiyatqa ziyan tasiri
Insandı ózi turmıs iskerligi dáwirinde tábiyaattıń biogen aylanıwına ziyan etkazishi múmkin. Átirap ortalıqtı sanaat, ximiya kárxanaları, insannıń turmıs iskerliginde ónim bolatuǵın shıǵındılar buzadı. Ádetde hawada júdá kishi qattı bóleksheler hám uwlı zatlı gazlar bar.Hawaǵa metall oksidlerin kúydiriw degi shıǵındılar, mısalı sulfidlar janǵan daǵı gazlar :
2 ZnS+3 O2 =2 ZnO+2 SO2
Hawaǵa tarqalǵan gazlar quramında SO2, NO2 hám basqa gazlar bolıp, olar suw menen tásirde kislotalar payda etedi hám jerge taǵı kislotalı jawınlar jaǵdayınday qaytıp keledi. Ádetde jawın suvida pH 5, 6 ga teń bolıwı kerek. Lekin geyde atmosferaǵa shıǵındı gazlardıń otilishi áqibetinde sanaat kárxanaları qasında jawın suwınıń pH ma`nisi 4, 3, hám hátte 1, 5 ge shekem azayǵanlıǵı gúzetilgen. Bunday kislotalı jawınlar ósimlikler turmısı hám ormanlar ushın zıyanlı. Kislotalı jawınlar suw saqlaǵıshlar hám suw háwizlerin toldırlıǵi ushın olar balıqlar hám suw haywanlarına talay zálel keltiredi.
Ásirese ishki yo'nar dvigatellerden shıǵıs CO, azot oksidleri, ozon atmosferanı
pataslantıradı. Ásirese janar mayǵa qosılatuǵın qorǵasındıń organikalıq birikpeleri (tetraetil qorǵasın ) atmosferaǵa qorǵasın galogenidlari jaǵdayında tarqaladı. Úlken sharlarda qorǵasın muǵdarı ruxsat etilgen jaǵdaydan mińlaǵan ret asıp ketedi. Sanaat kóleminde sınap, kadmiy sıyaqlı uwlı zatlı metallarning isletiliwi hám olardan oqava suw arqalı atmosferanıń aynıwı kóp júz boladı.
Atmosferanıń hám átirap ortalıqtıń zıyanlanıwınan túrli kesellikler kelip shıǵıwınan tısqarı ol yamasa bul geografiyalıq jaylanishga baylanıslı kesellikler de bar bolıp tabıladı. Áne sol kesellikler endemik kesellikler dep ataladı.
Ximiyalıq elementlerdiń túrli aymaqlarda konsentartsiyasi hár túrlılıǵı sol rayonlarda ózine tán bioximiyalıq reaksiyalar ketiwin kórsetedi. Mısalı, Boshqirdistonda mıs penenkóp tarqalǵan, Armeniyada molibden, Orta Aziyada yad etiwmasligi, Ózbekstannig qubla wálayatlarında átirap ortalıqtı ftor menen zaralanishi túrli ózine tán endemik keselliklerdi kóbeyiwine alıp keledi