Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

II bap Ózbekstan ximiya sanaati
II.1. Ózbekstanda ximiya sanaatiń rawajlaniwi
Mamalakatimiz ximiya sanaatı ushın zárúr bolǵan shiyki buyımlar - tábiy gaz, neft, toshko'mir, mineral kón kópligi ilimiy izertlewler aparıw ushın tazadan jańa ximiyalıq 255 elementlardı jaratılıwma hám kerekli jergilikli sheki onimler rezervinen paydalanıw múmkinshiliklerin beredi. Ximik ilimpazlar ósimlikler hám haywanat dúnyasınıń rezervlaridan ekologiyalıq taza, joqarı nátiyjeli hám kerekli ximiyalıq elementlar hám dári-dármanlar jaratıw ústinde izertlewler alıp barıp atırlar.
Ximiya sanaatı salmaqli sanaattıń tiykarǵı tarmaǵı bolıp, xalıq xojalıǵında áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Ózbekstan ximiya sanaatı talay jaqsı taraqqiy etken bolıp, házirgi zamange uyqas penenximiya ónimlerin islep shiǵarıladı, plastmassalar, jasalma talshıq hám sintetik kauchuk, lak-buyoqlar, kislota hám sıltılar, dári-dármanlar, sonıń menen birge kóplegen ximiyalıq ónimler islep shıǵaradı. Házirgi waqıtta ximiya sanaatı ónimlerine bolǵan talap kúnden kunga artpaqta, sol sebepli Respublikada bul sanaat tarmaǵın rawajantirishga kútá úlken itibar berilip atır. Bul sanaattı rawajlandırıw ushın Ózbekstanda da Aziya mámleketleri sıyaqlı úlken dereklerge iye esaplanadı, ásirese gaz, neft, gaz kondensatlari, elektr quwatı, kómir, sanaatı hám awıl xojalıǵı shıǵındıları, mineral sheki onimler hám de miynet resursları júdá kóp bolıp tabıladı.
Ózbekstanda bunnan tısqarı palaw duzı, fosforit, kaliy duzı, hák, gips, altıngugurt kánleri, rangdor metallurgiya hám paxtashılıq sanaat shıǵındıları hám basqa sheki onimlerge boy bolıp tabıladı. Sol sebepli házirgi zaman ximiya sanaatı Ózbekstanda rawajlanıwı qolay hám kerek bolıp tabıladı.
Házirgi kúnde Ózbekstanda ximiya sanaatın qurıw jáne onı rawajlandırıw ushın zárúr bolǵan shiyki zat bazası hám shárt-shárayatlar hámmesi jetkilikli dárejede ámeldegi bolǵan sonda da ximiya sanaatı salıstırǵanda talay kesh payda boldı.
Keleshekte ximiya páni hám sanaatı aldında dúńya júzilik jańalıqlar jaratıw turıptı. Jańa tiykarg’i jonelislerdin’ biri nanotexnologiya usıllarınan paydalanıw arqalı jańa materiallar jaratıw bolıp tabıladı. Bul processda bólek atomlar menen islew texnologiyaları názerde tutıladı.
Nanometr (nm) metrdiń milliarddan bir bólegi esaplanadı. Atomlarning ólshemi bir neshe nanometrdi taskil etedi. Polimer beloklar bolsa 50-900 nm, ribosomalar hám birpara tranzistorlar 20 nm ólshemge iye.
Atomlarni bólek ―g'ishtlar‖ dep qaray, nanotexnologiya usılları járdeminde aldınan ózgeshelikleri málim bolǵan hár qanday materiallardı soǵıw múmkin boladı. Házirgi waqıtta nanotexnologiya usılları menen jaratılǵan materiallar islep shigılıp atır. Ósimlik shiyki buyımlarınan bifaol elementlardı ajıratıp alıwda da bul texnologiya isletilineyoganligi hám nátiyjeli dári túrleri oliganligi tuwrısında maǵlıwmatlar bar. Medicina hám farmatsiyaga da sonday tiykarg’i texnologiyalardan paydalanıw ǵarrılıqtı aldın alıw, xafli o'smalarni baslang'icv dáwirinde emlew, toqimalardagi kletkalardı iskerligin basqarıw, jańa dári dármanlar jaratıw hám basqa jańalıqlardı júzege keltiredi.
Keyingi jıllarda Ózbekstanda ximiya sanaatı jedel rawajlanıp atırǵanlıǵı ximiya kárxanaları shıǵındısız texnologiyalardan paydalanayotganligi júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Házirgi waqıtta respublikamızda tómendegi kárxanalar iskerlik kórsetip atır :
-Chirchiq elektrokimyo kombinatı. Awıl xojalıǵı ushın zárúrli bolǵan ammiak,
selitra, karbamid, joqarı koncentrasiyali nitrat kislota, vodorod, karbonat angidrid, natriy, kaliy metallari, mıs-rux-alyuminiy katalizatorlari hám basqalar islep chiqazadi. Kombinattıń tiykarǵı sheki onimsi hawadan (azot hám kislorod ) alınadı. Metanni bóleklew arqalı atsetilen hám vodorod alınıp olardan júdá kóp ónimler tayarlanadı. Tap sonday mineral tóginler Navaiy azot hám Farg‟ona azot birlespelerinde de ámelge asıriladı.
- Almalıq “Ammofos” islep shıǵarıw birlespesi, Samarqand ximiya zavodı, Navaiy azot islep shıǵarıw birlespesi, Qo'qon superfosfat zavodı da tiykarınan fosforli, azotli hám basqa o'gitlar óndiriske maslastırılǵan.
-Sho‟rtan neft-ximiya sanaatı birlespesi zavodlarında da ximiya sanaatınıń qatar
zárúrli ónimleri islep shiǵarıladı. Bul kárxanalarda neftning joldas gazları qayta isletilinip joqarı basımlı polietilen alınadı.
- Kaustik soda zavodı Ózbekstanda ámelge asırılǵan úlken jumıslardan biri bolıp tabıladı.
Mamalakatimizda joqarı sapalı soda alıwdı solvey usılı tiykarında ámelge asırılıp atır. Bul usılda eń tiykarǵı shiyki buyımlar palaw duzı, karbonarangidrid, ammiak hám suw esaplanadı. Bul shiykibuyımlardıń rezervlari mámleketimizde etarli muǵdarda bar.
-Neftni qayta islew kárxanaları. Ózbekstanda iri 5 neftni qayta islew zavodları
(Ferǵana, Buxara, Muborak, Fuzor, Oltiariq) bar. Olarda ximiya hám dári-dárman sanaatı ushın zárúr bolǵan qatar sheki onim ónimleri islep shiǵarıladı.
Joqarıdagilardan basqa respublikada qatar qurılıs materialları kárxanaları, may-may zavodları, azıq -awqat hám jeńil sanaatı kárxanaları bar olarda da ximiya sanaatı ushın zárúrli ónimler etarli muǵdarda alınadı.
Ásirese Qoraqumda úlken fosforitlar koning ashılǵanlıǵı fosforli og'itlar islep shıǵarıwdı keńeytiwge múmkinshilik beredi.
Ózbekstanda eń ǵarrı ximiyalıq islep shıǵarıw kárxanası (kishi -kishi ılaydan islengen ıdıs buyımları islep shıǵarıwdı esapqa almaǵanda ) 1906 -jıl Ferǵanada qurılǵan Neftni qayta islew zavod bolıp tabıladı. Ekinshi sonday zavod Ferǵanada (Melnikov atlı ) 1915-jılda qurıldı. Olarda tiykarınan kerosin olinar edi hám jaqtılandıriw maqsetinde isletilingen (shıralarda qosılǵan ). Keyinirek Tashkentte lak-boyaw hám soda zavodları (1920 jıl ), Bekobod cement hám hák zavodları (1926 jıl ) qurılıp jumısqa túsirilgen. Ózbekstan burınǵı birlespe quramında eń iri paxta jetkezip beretuǵın xojalıq bolǵanı ushın, ol jaǵdayda ximiya sanaatınıń payda bolıwı tiykarınan paxtashılıq ushın zárúr bolǵan mineral tóginler islep shıǵarıw kárxanalarınıń qurılısınan baslandı. 1940 -jılda Respublikamız ximiya sanaatınıń náhán Chirchiq elektrokimyo kombinatı qurılıp jumısqa túsirildi. Kombinat sol jıldıń ózindeyoq awıl xojalıǵımız ushın 1 mıń 600 tonna mineral tógin islep shıǵarıldı. 1942-jılda Qo'qon superfosfat zavodı, 1965-jılda Navaiy ximiya kombinatı, 1975-jılda Almalıq ammofos penenzavodları, 2001-jılda Qızılqum fosforit zavodı qurılıp jumısqa túsirildi. 1985-jılǵa kelip Respublikamızda to'yimli elementlardı 100% ga aylantırıp esaplaǵanda 1 mln. 592 mıń tonna mineral tógin islep shıǵarıldı hám tógin islep shıǵarıw boyınsha Bolgariya, Vengriya, Polsha, Yugoslaviya, Chexoslovakiyadan da ózib ketti. Házirgi waqıtta Ózbekstan Yaponiya menen shama menen teń muǵdarda tógin islep shıǵarıp atır.
Respublikamızda qurılıs materiallarınıń hasası bolǵan cement óndiristiń tong'ich kárxanası Bekobod cement zavodı bolıp tabıladı (1926 -jıl ), keyingi jıllarda Quvasoy (1932-jıl ) hám Angren (1949 -jıl ) cement zavodları, 1968-jılda Ahangaran, 1978-jılda Navaiy cement zavodları qurılıp jumısqa túsirildi. Nátiyjede Respublikamizning cementke bolǵan mútajligi tolıq qandirildi. Bul bolsa Ózbekstanda qurılıs jumıslarınıń rawajlanıwına úlken unamlı tásir kórsetdi.
Ekinshi jáhán urıwınan keyingi tınısh qurılıs jıllarında, shını sanaatı qurıldı. Eń aldın Tashkent shını zavodı (1954-jıl ), keyinirek Samarqand shını zavodı (1975-jıl ), Angren shını hám ılaydan islengen ıdıs buyımları islep shıǵarıw kombinatı (1976 -jıl ), Quvasoy shını hám shıyshe buyımları zavodları (1979 -jıl ), Almalıq (1980-jıl ) sulfat kislota islep shıǵarıw zavodları, kóplegen basqa anorganik elementlar islep shıǵarıw kárxanaları : Almalıq taw-kán metallurgiya kombinatı, Angren ximiyametallurgiya zavodı, Qo'ytosh ruda kombinatı, Muruntov taw metallurgiya kompleksi, Zarafshon gidrometallurgiya zavodı hám basqalar qurılıp jumısqa túsirildi. Ózbekstanda organikalıq ximiya sanaatı basqa sanaat tarmaqlarına qaraǵanda júdá tez pát penen rawajlandi. Organikalıq ximiya sanaatınıń shiyki zatı tiykarınan, kómir, neft, gaz, aǵash chiqitlari bolıp tabıladı. Bizde ásirese, gaz, ádewir ulken neft hám kómir rezervlari da bar. Mine sol buyımlar respublikamız organikalıq ximiya sanaatınıń payda bolıwı hám rawajlanıwına sebep boldı.
Ózbekstanda 1976 -jılda 361 mlrd. m3 gaz islep shıǵarıldı jáne bul tarawda sol jılıyoq Polsha, Yaponiya, Fransiya sıyaqlı iri mámleketlerinen de ózib ketti.
Organikalıq elementlar islep shıǵarıw sanaatınıń náhánlerinen biri 1965-jılda qurılıp jumısqa túsirilgen Navaiy azot islep shıǵarıw birlespesi bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda tábiy gaz kompleks qayta islenedi. Bul kárxananıń jumısqa túsiriliwi nátiyjesinde respublikamızda birinshi ret jańa sanaat ónimleri, júzlegen organikalıq sintez ónimleriniń shiyki zatı esaplanǵan atsetelin: atsetaldigid, sirke, kislota, metilspirti, akrilonitril hám basqa bir qansha ónimler islep shıǵarıla baslandı. Házirgi waqıtta bul kombinat jılına 41 mıń tonna túrli reńde boyalǵan nitron islep shıǵarıla baslandı.
1969 -jılda Ferǵana jasalma talshıq -atsetat ipagi islep shıǵarıw zavodı jumısqa túsirildi. Bul zavod jılına 70-80 mıń tonna atsetat ipagi islep shıǵaradı. 1982-jılda Chirchiq elektrokimyo kombinatında kaprolaktram óndiriwshi iri sex jumısqa túsirildi. Sonıń menen birge, 1979 -81-jıllarda jumısqa túsken Almalıq ximiya zavodında keleside sintetik kir juwıw quralları, shampunlar, mashina shúberekleri, naftalin, loklar, boyawlar, balalar oyınshıqları hám basqa o'nlab ónimler islep shıǵarılıp atır.
Namangan ximiya zavodında polietilen plyonkalari, Jizzaq hám Ahangaran plastmassa trubaları islep shıǵarılıp atır. Kebirtan gaz kompleksi 2002-jılda qurılıp jumısqa túsirildi. Ol jaǵdayda hár jılı 125 tonna polietilen, 100 mıń tonna altıngugurt hám 1000 tonna suyıq propan gazı islep shıǵarılıp atır. Bulardan tısqarı respublikamızda Ferǵana furan birikpeleri ximiya zavodı (1942-y), Jańayo'l bioximiya zavodı, Andijan gidroliz zavodı (1953-y), Tashkent hám Ferǵanada polivinilxlor tiykarında jasalma sherim zavodı, Tashkent hám Gúlistan margarin zavodları, Tashkent farmacevtika, Ferǵana jasalma qorako'l zavodları hám basqa o'nlab qorxonalar organikalıq ximiya ónimleri islep shıǵarıp atır.
Házirgi waqıtta respublikamızda jámi 36 ximiya hám neft ximiyası sanaatı kárxanaları, 3 qara metallurgiya sanaatı kárxanası, 9 shını hám shıyshe buyımları sanaatı kárxanaları, 13 janar may sanaatı kárxanaları islep turıptı.