Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı

II.2. Ózbekstanda anorganik islep shig’ariw sanaati
Házirgi kúnde 50000 den artıq individual anorganik element málim bolıp, bulardan júdá az túri sanaat kóleminde islep shıǵarılıwına qaramastan, ximiya sanaatı islep shıǵarap atırǵan ónimler kóleminiń kútá úlken bólegin tahkil etedi. Eń zárúrli anorganik birikpeler anorganik kislotalar, duzlar, sıltılar hám sodalar, qurılıs materialları, mineral tóginler hám taǵı basqalar bolıp tabıladı.
Ximiya sanaatında anorganik ónimlerdiń alınıwı 1932 jıldan baslap altıngugurt qazib olina baslanǵan. Kebirsuv altıngugurt koni (Ferǵana oypatlıqsı ) dıń jumısqa túsiriliwi menen baslandı. Bul kárxana burınǵı SSSRda islep shiǵarılatuǵın altıngugurtning 57% ini bergen hám Birlespediń altıngugurt ǵárezsizligin támiyinlewde zárúrli rol oynadı. Sulfat kislota Ximiya sanaatınıń tarmaqları ushın zárúrli sheki onim bolıp tabıladı. Respublikada sulfat kislota islep shıǵaratuǵın iri quwatlar Almalıq " Ammofos" AJ, Samarqand ximiya zavodı, Navaiy kán-metallurgiya kombinatı, Almalıq konmetallurgiya kombinatında júzege keliw etilgen.
1958-65 jıllarda Almalıq konmetallurgiya kombinatı qasında sulfat kislotası zavodı 20 -ásirdiń 90 -jılları basına kelip Ózbekstan Respublikası ekonomikasında zárúrli orındı iyelegen 2859 mıń tonna sulfat kislota islep shıǵara basladı.
Ósimliklerdi qorǵawdıń ximiyalıq quralları (defoliant, desikat, gerbinetsid, insektitsid, fo'ngitsidlar) Ferǵana " Azot" islep shıǵarıw birlespesinde (1965-jıldan, magniy xlorat defolianti), Navaiy " Elektrokimyo zavodi" AJ (1960 -jıldan, gerbinetsidlar — nitran, kotoraya, bronotak, insektitsidlar — fozalon, treflan hám b.) islep shiǵarıladı. Respublika awıl xo'jalidida ósimliklerdi kesellik hám zálelkundalardan ximiyalıq qorǵawda qollanılatuǵın altıngugurt untaqı Kebirsuv kán-ximiya kárxanasında hám de Muborak hám Kebirtan gaz komplekslerinde islep shiǵarıladı.
Mámleketimiz iri anorganik ximiya sanaatına iye. Sheki onimdiń kópligi jetekshi ximiya sanaatı kárxanaları - Almalıq «Ammofos» islep shıǵarıw birlespesi, Chirchiq elektrokimyo islep shıǵarıw birlespesi, Navaiy «Azot» islep shıǵarıw birlespesi hám qatar basqa ximiya kárxanaların payda etiw imkaniyatın jarattı. Házirde ximiya sanaatı rawajlanǵan aymaqlar - Almalıq, Chirchiq, Ferǵana, Qo'qon, Navaiy sıyaqlı iri ximiya sanaatı orayları islep turıptı.
Tábiyaatda ámeldegi bolmaǵan elementlardı laboratoriya sharayatlarında hám sanaat kóleminde sintez etińip atır. Ximiya salasındaǵı tabıslar jańa paydalı elementlar sanın ko'paytiribgina qalmay, bálki olardan paydalanıw salasın da keńeytiredi, sonıń menen birge, islep shıǵarıw shıǵındılarınan paydalanıw, chiqitsiz texnologiyaǵa ótiwge múmkinshilik beredi. Aqırǵı 7 jılda O'zR FA ilimiy ónimleri kirip kólemi 2, 1 retke kóbeydi.
Atap aytqanda, Ósimlik elementları ximiyası institutında islep shıǵarılǵan segiz qıylı túrdegi dárivor elementlar biopreparatlari hám substansiyalari 7, 6 mln AQSH dollarınan artıqlaw muǵdarda kirip etildi.
Ózbekstan Respublikası FA shıǵaratuǵın eki ilimiy jurnal - “Geliotexnika” hám “Tábiy birikpeler ximiyasi” anglichan tiline awdarma etiledi hám shet elde baspa etilip, jazılıw boyınsha tarqatıladı, sonıń esabına valyuta tabısı (tushumi) támiyinlenedi. Ulıwma hám organikalıq bolmaǵan ximiya institutında tóginlerdiń jańa túrleri hám defoliantlar alıwdı original texnologiyaları islep shıǵıldı hám ámeliyatqa qollanıw etildi. Olar import almastırıwshı ónimler bolıp, kópshilik bólegi Afganistan, Turkmenistan hám Kazaxstan respublikalarına kirip etiledi.
Ósimlik elementları ximiyası hám Bioorganika ximiyası institutlarında 15 jańa original import almastırıwshı jergilikli dári ónimlerin alıw texnologiyaları jaratıldı hám olardı islep shıǵıw jolǵa qoyıldı (Ekdisten, Ayustan, Rutan, Gossitan, Getasan, Punitan hám t.b. ); Almalıq taw-metallurgiya kombinatında besew innovciyalıq islenbeler ámeliyatqa engizilip atır, atap aytqanda, suyıq altıngugurt kislotası shıǵındıların tazalaw hám “Kauldi” koni suwın tazalaw ushın filtratsion sistema, jańa túrdegi shańtutgichlar, misni bakteriyalar járdeminde ajıratıw texnologiyası, azıq-túlik ónimlerinde osmiy-187 hám basqa elementlardı anıqlaw metodikası.